ÇUVAŞLAR VE EMİR TİMUR: FOLKLOR, EDEBİYAT VE KİMLİK

Yıl 2022, Cilt: 2022 Sayı: 44, 97 - 110, 27.12.2022

Cemalettin Yavuz

Öz

Emir Timur yazılı kültürün yanı sıra sözlü kültürde de önemli bir şahsiyet olarak karşımıza çıkmaktadır. Timur ile ilgili sözlü gelenek farklı coğrafyalarda farklı görünümlere sahip olmuştur. Bu çalışmada Çuvaş folklorunda Timur’un nasıl algılandığı, bu algının temelleri ve modern Çuvaş kimliğinin kuruluş döneminde nasıl kullanıldığı sorularına cevap aranmaktadır. Bu amaçla İdil-Ural bölgesindeki ortak sözlü kültür çerçevesinde Timur ile ilgili algının kaynakları sorgulanmış ve Çuvaş folklorunun kendine özgü niteliklerinin Timur ile ilgili anlatılardaki yansımaları incelenmiştir. Ardından modern edebiyat döneminde Timur algısının tıpkı Timurnâme geleneğinde olduğu gibi kimlik inşası amacıyla ama farklı bir tasavvurla nasıl kullanıldığı gösterilmiştir.

Anahtar Kelimeler

yazılı kültür, sözlü kültür, İdil-Ural, Çuvaşlar, Timur

Kaynakça

• Aka, İ. (2014). Timur ve Devleti. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Akkuş, M. ve Zeki, İ. (2018). Timur’un Sarayında Yetişen Tarihçilerin Timur Hakkındaki Görüşlerinin Değerlendirilmesi. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 20(3), 149-63.
• Alan, H. (2015). Bozkırdan Cennet Bahçesine Timurlular 1360-1506. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Allen, F. J. (1998). Islamic Historiography and “Bulghar” Identity Among the Tatars and Bashkirs of Russia. Leiden-Boston-Köln: Brill.
• Altınkaynak, E. (2007). Cengiznâme Hakkında Bazı Değerlendirmeler. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 7(1), 1-20.
• Arık, D. (2012). Hıristiyanlaştırılan Türkler Çuvaşlar. Ankara: Berikan Yayınevi.
• Artem’yev, Yu. M. (1992). XX mr Pulamĭşnçi Çĭvaş Literaturi. Şupaşkar: Çĭvaş SSR Ministrsen Soveçi umnçi Çilhe, Literatura, İstori tata Ekonomika Nauka Tpçev İnstituçi.
• Aşmarin, N. İ. (1902). Bolgarı i Çuvaşi. Kazan: Tipo-litografiya İmperatarskago Universiteta.
• Atnur, G. (2019). Türkiye, Başkurt, Tatar ve Özbek Türkleri Arasında Timur (1336-1405) Tipi Etrafında Teşekkül Eden Efsaneler. 9. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi Bildirileri (Türk Halk Edebiyatı) içinde (C. 2., 55-63. ss.). Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Bayram, B. (2012a). Çuvaş Edebiyatında İstanbul Şehrinin Kuruluşu Manzumesi ve Onun Kaynakları Üzerine. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 99(196), 173-200.
• Bayram, B. (2012b). Türk-Rus Tarihi İlişkileri Bağlamında Çuvaş Halk Edebiyatında Türkler. Türk Kültürü, 5(1), 105-30.
• Bayram, B. (2014). Şehabeddin Mercanî’nin Tarihî Görüşleri Bağlamında Çuvaş Telif Destanlarında ‘Bulgar’ Algısı. Şehabeddin Mercani ve Kazan Kültürü içinde (C. 1., 57-95. ss.). İstanbul: Türk Dünyası Kültür Başkenti Eskişehir 2013 Ajansı.
• Bayram, B. (2018). Çuvaş Türklerinin Telif Destanlarında Kişi Adları. Ş. Doğan ve M. S. Güneş (Ed.), Köktürk Yazısının Okunuşunun 125. Yılında Orhun’dan Anadolu’ya Uluslararası Türkoloji Sempozyumu (1-7 Haziran 2018 Ulanbator-Moğolistan) Bildiriler Kitabı içinde (C. 1., ss. 388-403.). İstanbul: Kesit Yayınları.
• Bayram, B. (2019). Çuvaş Türklerinin Telif Destanlarında Coğrafya Tasavvuru. S. Dağıstan, N. Mansurov ve J. Tanauova (Ed.), VIII. Uluslararası Türkoloji Kongresi (Türk Uygarlığı: Köklü Geçmişten Hünümüze) içinde (104-110. ss.). İstanbul-Türkistan: Ahmet Yesevi Üniversitesi Mütevelli Heyet Başkanlığı.
• Benzing, J. (1947). Biler Şehrinin Fethi (Çuvaş Halk Destanı). Türk Dili-Belleten, III(8-9), 126-136.
• Benzing, J. (1996). Biler Şehrinin Fethi, Çuvaş Halk Destanı. (Haz. E. Ceylan). Türk Dilleri Araştırmaları, 5, 211-25.
• Davletşin, G. (2013). Türk Tatar Kültür Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Dimitriyev, V. D. (1993). Çuvaşskiye İstoriçeskiye Predaniya: Oçerki İstorii Çuvaşskogo Naroda s Drevnih Vremen Do Sredinı IXI Veka. Çeboksarı: Çuvaşskoye Knijnoye İzdatelstvo.
• Durmuş, O. (2014). 18. Yüzyıl Çuvaşçasının Söz Varlığı. Edirne: Paradigma Akademi Yayınları.
• Feyzhanov, H. (1863). Tri nadgrobnıh Bulgarskih nadpisi. İzverstiya İmperatoskaya Arheologiçeskogo Obşestva, 4, 396-404.
• Gündoğdu, A. (2021). Türkiye ve Türk Dünyası Tarih Bilincinde Cengiz ve Halefleri Algısı. C. Korkut ve M. Doğrul (Ed.), Cengiz Han ve Mirası içinde (77-110. ss.). Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi.
• Güzel, S. (2014). Çuvaş Türklerinin Kimlik İnşasında İvan Yakovleviç Yakovlev Etkisi. B. Bayram (Ed.), Milliyetlerin Kesişme Noktası: İdil-Ural Çalıştayı Bildiri Kitabı 12-13 Nisan 2014 içinde (197-218. ss.). Kırklareli: Kırklareli Üniversitesi Yayınları.
• Güzel, S. (2021). Çuvaşların Kökeni. S. Çirkin (Ed.), Kökler Yay Çeken Kavimlerin Şafağı Dil, Arkeoloji, Tarih, Antropoloji ve Etnografya Işığında Altay Halklarının Kökeni içinde (C. 1.). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Hal’fin, İ. İ. (1822). Jizn’ Cingiz-Hana i Aksak Timura. Kazan: Universitetskaya Tipografiya.
• Ivanics, M. ve Usmanov, M. A. (2002). Das Buch der Dschingis-Legende (Däftär-i Cingiz-nämä). C. I. Szeged: University of Szeged.
• İbni Arabşah. (2012). Acâibu’l-Makdûr (Mozkırdan Gelen Bela). İstanbul: Selenge Yayınları.
• İnan, A. (1991). Türk Boylarında Dağ, Ağaç (Orman) ve Pınar Kültü. Makaleler ve İncelemeler içinde (C. II., 253-59. ss.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• İnan, A. (1998). Destân-ı Nesl-i Çengiz Han Kitabı Hakkında. Makaleler ve İncelemeler içinde (C. I., 198-206. ss.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kanat, C. (2022). Timurlu Tarihçilerini Yanıltan İki Kaynak Üzerine Bir İnceleme: İbn Arabşah ve Mignanelli. S. Nurdan ve M. Özler (Ed.), XVIII. Türk Tarih Kongresi Kongreye Sunulan Bildiriler içinde (C. VII., 253-264. ss.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kaya, D. (2016). Tatar Halk Edebiyatında Bulgar ve Kazan Hanlığı Konulu Anlatmalar (İnceleme-Metinler). (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Kırklareli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Kırklareli.
• Koç, D. (2010). Rus Kaynaklarına Göre İlk Müslüman Türk Devleti: İtil Bulgar Devleti. (Yayımlanmamış doktora tezi). İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. İstanbul.
• Köprülü, M. F. (1980). Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Kurat, A. N. (1972). IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Mercani, Ş. (2008). Müstefâdü’l Ahbar Fi Ahvâl-i Kazan ve Bulgar. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Mészáros, G. (1908). Csuvasok és tatárok között a Volga-vidéken. Ethnographia, 19, 227-238.
• Panov, V. A. (1934). Avtobiografiya Timura (Bogatırskiye okazaniya o Çingiz-Hane i Aksak Temire. Akademia.
• Polorussov, N. İ. (1926). Şelepi Sĭvvisem. C. 1. Şupaşkar: Çĭvaş Kneki Uyrĭm.
• Sela, R. (2011). Legendary Biographies of Timurlane (Islam and Heroic Apocrypha in Central Asia). New York: Cambridge University Press.
• Sirotkin, M. Ya. (1972). N.İ. Polorussov (Şelepi). A. Y. Gorsçkov (Ed.), Çĭvaş Sovyet Literaturi içinde. Şupaşkar: Çıvaş ASSR Kinege İzdatel’stvi.
• Sofronova, İ. V. (2012). Otobrajeniye Obraza Voljskoy Bulgarii v Çuvaşskom i Tatarskom Fol’klorah. Vestnik ÇGPU im. İ. Ya. Yakovleva, 73(1), 174-179.
• Şişman, V. (2008). ‘Defter-i Çingiznâme’ ve Türk Destanlarındaki Kahraman Tipolojisi Açısından ‘Cengiz Han’. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 1(2), 434-70.
• Şişman, B. (2010). Aksak Timur Destanı ve Metin Tahlili. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 7(1), 91-109.
• Tatişçev, V. N. (1769). İstoriya Rossiyskaya s camıh drevneyşih vremen. C. 1. Moskva: İmperatorskiy Moskovskiy Universitet.
• Terent’yeva, O. O., Terentyeva, O. N. ve Semenova, T. İ. (2007). Çıvaş Halıh Pultarulıhi-İstori Halapisem. Şupaşkar: Çıvaş Kineke İzdatel’stvi.
• Usmanov, V. A. (1972). Tatarskiye İstoriçeskiye İstoçniki XVII-XVIII Beka. Kazan: İzdatel’stvo Kazanskogo Universiteta.
• Yavuz, C. (2022). Çuvaş ve Tatar Mitolojisinde Kutsal Bir Dağ ve Efendileri: Valim Hoca’dan Aziz Valim’e. III. Uluslararası Serikbol Kondıbay ve Türk Mitolojisi Araştırmaları Sempozyumu Bildiri Kitabı içinde (309-325. ss.). Çanakkale: Paradigma Akademi Yayınları.
• Yüksel, M. Ş. (2004). Arap Kaynaklarında Timur. Bilig: Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, 31, 85-126.
• Zaripova Çetin, Ç. (2019). Bulgar Şehrinin Yıkılmasını Anlatan Tatar Rivayetlerinde Aksak Timur İmajı. 6th Eurasian Conference on Language and Social Science içinde (334-341. ss.). Semerkant: Samarkand State University.
• Zekiyev, M. (2007). Türklerin ve Tatarların Kökeni. İstanbul: Selenge Yayınları.