TEMEŞVARLI OSMAN AĞA’NIN BİYOGRAFİSİNE KATKI: HABSBURG KAPI KETHÜDASINA MEKTUBU –TRANSKRİPSİYON, TERCÜME VE BAĞLAM

Yıl 2024, Cilt: 2024 Sayı: 47, 394 - 410, 29.06.2024

Ömer Gezer

https://doi.org/10.59257/turkbilig.1507014

Öz

Bu makale Temeşvarlı Osman Ağa’nın Avusturya Devlet Arşivleri’nde (HHStA) mahfuz Habsburg kapı kethüdası Joßeph von Dirling’e hitaben kaleme aldığı Almanca mektubun bağlamından hareketle, şehbender tercümanı olarak görev yaptığı sırada Viyana’daki hayatını inceleyerek Osman Ağa’nın biyografisine katkıda bulunuyor. Esirlik günlerini anlattığı otobiyografik eseri ile bilinen Temeşvarlı Osman, sınır tercümanı olarak Osmanlı-Habsburg diplomasisinde önemli roller oynadıktan sonra, Temeşvar’ın Habsburgların eline geçmesiyle (1716) önce Vidin’e, sonra İstanbul’a yerleşmiş, Osmanlı başkentinde Habsburg dil oğlanlarına Türkçe hocalığı yapmaya başlamıştı. Bu sırada Pasarofça Ticaret Antlaşması’nın gereğince Viyana’ya şehbender yani konsolos olarak tayin edilen Ömer Ağa’nın maiyetinde kendisine yer bularak, 1726’da yeniden Viyana’ya hür olarak döndü. Ancak bunun keyfi Temeşvarlı Osman için uzun sürmeyecek, Osmanlı şehbenderi ile arasındaki ihtilaflar bilhassa Ömer Ağa’nın sebep olduğu diplomatik skandal sırasında büyüyecekti. Osman, Ömer Ağa’dan şikâyet ettiği mektubunu bu skandalın hemen başında kaleme aldı. Kendi ifadesiyle, bir an evvel Viyana’dan ayrılarak ailesinin yanına dönmek istiyordu. Ancak diğer yandan, Habsburg makamlarıyla iş birliği içinde olması, onu en azından Viyana sarayı için şehbender adayı yapmıştı. Bu konuda kendisine talimat verilse de Dirling, Temeşvarlı Osman’ın İstanbul’da Alman casusu olarak bilinmesi nedeniyle ciddi bir girişimde bulunamadı. Şehbender Ömer Ağa’nın Bâbıâli’deki bağlantıları sayesinde görevinde tutulması, Osman Ağa için Viyana’daki günlerinin sonu anlamına geliyordu. Temeşvarlı Osman, bu şartlar altında, 25 Haziran 1728’de ikinci defa Viyana’dan firar etti ve belki de hayatını kurtardı. Buradan Vidin’e geçti ve Vidin Muhafızı Topal Osman Paşa’nın hamiliğinde yeniden sınır tercümanı oldu. Bu görevi sırasında, Ömer Ağa’dan intikamını almaya fırsat bulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Temeşvarlı Osman Ağa, Osmanlı-Habsburg diplomasisi, Viyana’da Osmanlı şehbenderliği, Şehbender Ömer Ağa, Joßeph von Dirling, Heinrich Christoph von Penckler

Kaynakça

• Aksoy Sheridan R.A. (2021). Nostalgia of a Frustrated Ottoman Subject: Reading Osman Agha of Timișoara’s Memoirs as Self-Narrative. International Journal of Middle East Studies, 53, 323–330. https://doi.org/10.1017/ S0020743821000386
• Aksulu, N.M. (2009). Die Hohe Pforte, Türkenkriege, Konflikte und Beziehungen zwischen Abendland und der Türkei (1703-1738)- Aus deutschsprachigen Zeitungen des 18. Jahrhunderts. Norderstedt: Books on Demand.
• Aydüz, S. (1997). Lale Devri’nde Yapılan İlmî Faaliyetler. Dîvân Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, 3, 143-170.
• Babinger, F. (1992). Osmanlı tarih yazarları ve eserleri. (Coşkun Üçok, Çev.), Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı yay.
• Balbous, C. (2015). Das Sprachknaben-Institut des Habsburgermonarchie in Konstantinopel. Berlin: Frank & Timme.
• Bánkúti, I. (1995). A Gyaurok Rabságában – Pasák és Generálisok Között. Budapeşte: Balassi.
• Beydilli, K. (2013). Viyana. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 43, 113-119.
• Casale, G. (2021). Prisoner of the infidels – The Memoir of an Ottoman Muslim in seventeenth-century Europe. Oakland: University of California Press.
• Čaušević, E. (2004). Autobiografija Osman-age Temišvarskog. Zagreb: Srednija Europa.
• D.BŞM.MHF.d. 12440. [Nemçe Şehbenderi iken Midilli'de vefat eden Ömer'in devlete olan borçları karşılığında terekesinin zabt ve tahririni mübeyyin defter].
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri BOA (Baş Muhasebe Muhallefat Halifeliği defterleri), İstanbul.
• Die europäische FAMA welche den gegenwärtigen Zustand der vornehmsten Höfe entdeckt. 1726, 295.
• Dirling, J. (1727, 18 Aralık). [Joßeph von Dirling’den Temeşvarlı Osman’a mektubun kopyası]. Haus-, Hof- und Staatsarchiv (Türkei I, Turcica 196/II, fol. 86-87), Viyana.
• Dirling, J. (1728, 17 Mart). [Joßeph von Dirling’den Harp Şûrâsına takrir]. Haus-, Hof- und Staatsarchiv (Türkei I, Turcica 197/II, fol. 36-45), Viyana.
• Dirling, J. (1728, 4 Nisan). [Joßeph von Dirling’den Harp Şûrâsına takrir]. Haus-, Hof- und Staatsarchiv (Türkei I, Turcica 197/II, fol. 63-67), Viyana.
• Elibol, N. (2003). XVIII. Yüzyılda Osmanlı-Avusturya ticareti. (Doktora Tezi). İstanbul: Marmara Üniversitesi.
• Elibol, N. (2004). XVIII. Yüzyılda Avusturya topraklarında faaliyet gösteren Osmanlı Tüccarları. Türklük Araştırmaları Dergisi, 15, 59-112.
• Ercan, H.O. (2020). Rıdvan Ağa’dan Süleyman Bey’e (1634-1774): Osmanlı elçilik heyetlerinin Avusturya devlet arşivindeki izleri. Osmanlı Araştırmaları, 56, 49-96.
• Ercan, H.O. (2022). Pasarofça Antlaşması 1718 – Diplomasi ve barış. Ankara: TTK Yayınları.
• Erendor, E. N. (1971). Temeşvarlı Osman Ağa – Gavurların esiri. İstanbul: Milliyet Yayınları.
• Eugen. (1726, 18 Ağustos). [Prens Eugen’den VI. Karl’a telhis]. Kriegsarchiv (HKR Akten 168, 1726 August 408), Viyana.
• Eugen. (1727, 2 Kasım). [Prens Eugen’den VI. Karl’a telhis]. Haus-, Hof- und Staatsarchiv (Türkei I, Turcica 196/I, fol. 20-38), Viyana.
• Eugen. (1727, 28 Kasım). [Prens Eugen’den VI. Karl’a telhis]. Haus-, Hof- und Staatsarchiv (Türkei I, Turcica 196/I, fol. 171-196), Viyana.
• Fürstenbusch. (1726, 22 Mayıs). [Belgrad Komutanı Fürstenbusch’tan Harp Şûrâsına takrir]. Kriegsarchiv (HKR Akten 167, 1726 Juni 89), Viyana.
• Gezer, Ö. (2018). Temeşvarlı Osman Ağa – esir, tercüman ve yazar. Türkbilig, 35, 73-88.
• Gezer, Ö. (2023). Kahire’den Viyana’ya firar: Çerkes Mehmed Bey’in Habsburg İmparatorluğu’nda iltica arayışı. Tarih Dergisi, 79(1), 39-88.
• Griesbach, H. (1950). Osman ibn Ahmed – Memoiren eines Zeitgenossen Prinz Eugens. (Doktora Tezi). Bonn: Rheinische Friedrich-Wilhelms-Universität.
• Gürlek, Ö. (2018). Temeşvarlı Osmân b. Ahmed Ağa’nın Nemçe Tarihi Tercümesi (H. 1135 / M. 1722-23) – İnceleme-Metin. (Yüksek Lisans Tezi). İstanbul: Marmara Üniversitesi.
• Hacı Ahmed. (1727, 8 Kasım). [Hacı Ahmed’den Temeşvarlı Osman’a mektubun Almanca tercümesi]. Haus-, Hof-, und Staatsarchiv (Türkei I, Turcica 196/I, fol. 112), Viyana.
• Hammer-Purgstall, J.v. (1831), Geschichte des osmanischen Reiches, VII. Peşte: Hartlebens Verlag.
• Harp Şûrâsı. (1728, 12 Şubat). [Harp Şûrâsından Joßeph von Dirling’e talimatname]. Haus-, Hof- und Staatsarchiv (Türkei I, Turcica 197/I, fol. 129-133), Viyana.
• Hitzel, F. (1998). Prisonnier des infidèles: un soldat Ottoman dans l’Empire des Habsbourg. Arles: Sindbad-Actes Sud.
• Hofkammer. (1728, 22 Haziran). [Hofkammer’dan Osman Ağa’nın yolculuğu masraflarının havale emri]. Finanz und Hofkammer Archiv (Hoffinanz Österreich 2364, 22 Juni 1728), Viyana.
• Karagöz, H. (2010). Osmanlı Devleti ve Doğu dünyası hakkında bilgi veren Avrupa'nın ilk bilimsel dergisi - FAMA: Die Europäische Fama, welche den gegenwärtigen Zustand der vornehmsten Höfe entdeckt. I. Uluslararası Tarih ve Kültürel Yönleriyle Türk-Alman İlişkileri Sempozyumu içinde, (s. 288-305), Konya: İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları.
• KK.d. 4902. [Tımışvar eyaletinin eski ve yeni neferleri başlıklı esami defteri]. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri BOA, (Kamil Kepeci defterleri), İstanbul. Klesl, W. (1966). Leopold von Talman, ein österreichischer Diplomat des Spätbarocks. (Doktora Tezi). Viyana: Universität Wien. Kreutel, R. F. (1966). Zwischen Paschas und Generälen – Bericht des ‘Osman Ağa aus Temeschwar über die Höhepunkte seines Wirkens als Diwansdolmetscher und Diplomat. Graz: Verlag Styria.
• Kreutel, R. F. (1967). Die Schriften des Dolmetschers ‘Osmān Ağa aus Temeschwar. W. Hoenerbach (Ed.), Der Orient in der Forschung – Festschrift für Otto Spies zum 5 April 1966 içinde (s. 434-443). Wiesbaden: Harrassowitz.
• Kreutel, R. F. (1980). Die Autobiographie des Dolmetschers ‘Osmān Ağa aus Temeschwar – Der Text des Londoner Autographen in normalisierter Rechtschreibung. Cambridge: E.J.W.Gibb Memorial.
• Kreutel, R. F. & Spies, O. (1954). Leben und Abenteuer des Dolmetschers Osman Ağa – Eine türkische Autobiographie aus der Zeit der großen Kreige gegen Österreich. Bonn: Selbstverlag des Orientalischen Seminars der Universität Bonn.
• Kreutel, R. F. & Spies, O. (1962). Der Gefangene der Giauren – Die abenteuerlichen Schicksale des Dolmetschers ‘Osman Ağa aus Temeschwar, von ihm selbst erzählt. Graz: Verlag Styria.
• Kuran, E. (1988). Avrupa’da Osmanlı ikamet elçiliklerinin kuruluşu ve ilk elçilerin Siyasi faâliyetleri: 1793-1821. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Lewis, B. (1962). The Use by Muslim historians of non-Muslim sources. (B. Lewis & P.M.Holt Ed.), Historians of the Middle East içinde (s. 180-191), Londra: University of Oxford.
• Lewis, B. (1973). The Use by Muslim historians of non-Muslim sources. B. Lewis (Ed.), Islam in History – Ideas, Men and Events in the Middle East içinde (s. 101-104), Londra: Alcrove Press.
• MAD.d. 4997. [Devlet-i Aliyye-i Osmaniye ile Çasariye Devleti arasında … mükaleme muhaberatı mektup suretleri]. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri BOA (Maliyeden Müdevver defterler), İstanbul.
• Penckler. (1722, 25 Kasım). [Heinrich Christoph von Penckler’den Herr Patar’a mektup]. Österreichische National Bibliothek (Cod.Mixt.177: Münşe’ât, fol. 151), Viyana.
• Regele, O. (1949). Der österreichische Hofkriegsrat 1556-1848. Viyana: Druck und Verlag der öst. Staatsdruckerei.
• Şehbender Ömer. (1727, 2 Kasım). Copia von der Relation, welche zu der Ottomanischen Pforten geschickt worden den 2ten 9bris 1727. Haus-, Hof- und Staatsarchiv (Türkei I, Turcica 196/I, fol. 8-17), Viyana.
• Talman, L. (1733, 30 Temmuz). Berechnung der zu Geheimben alß anderen zu Ihrer Kaÿ. Maÿ.tt aller höchsten dienst anforderliche außgaaben empfangenen geldern. Haus-, Hof- und Staatsarchiv (Türkei I, Turcica 209/II, fol. 49-53), Viyana.
• Talman, M. (1728, 26 Haziran). [Ömer Ağa’nın faaliyetleri hakkında notlar]. Haus-, Hof- und Staatsarchiv (Türkei I, Turcica 197/III, fol. 71), Viyana.
• Temeşvarlı Osman. (1722, 25 Kasım). [Temeşvarlı Osman’dan Herr Patar’a mektup]. Österreichische National Bibliothek (Cod.Mixt.177: Münşe’ât, fol. 150), Viyana.
• Temeşvarlı Osman. (1703, 28 Aralık). [Temeşvarlı Osman’dan Arad Komutanı Löffelholz’a mektup]. Kriegarchiv (AFA 219, 1703/12/24b), Viyana.
• Temeşvarlı Osman. (1727, 4 Kasım). [Temeşvarlı Osman’dan Joßeph von Dirling’e mektup]. Haus-, Hof-, und Staatsarchiv (Türkei I, Turcica 196/II, fol.82-83), Viyana.
• Tolasa, H. (1964). Osman Ağa’nın hatıraları. (Mezuniyet Tezi). İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• Tolasa, H. (1986). Kendi kalemiyle Temeşvarlı Osman Ağa – Bir Osmanlı Türk sipahisinin hayatı ve esirlik hatıraları. Konya: Selçuk Üniversitesi Yayınları.
• Tóth, H. (2023). The 1707 Raid of Kecskemét by Serbs and its Diplomatic Consequences in Habsburg-Ottoman Relations. Annalele Banatului, 31, 261-271.
• Uzunçarşılı, İ.H. (1988). Osmanlı Devleti’nin merkez ve bahriye teşkilâtı. Ankara: TTK Yayınları.
• Uzunçarşılı, İ.H. (1995). Osmanlı Tarihi, IV/1. Ankara: TTK Yayınları.
• Webb, N. ve Webb, C. (2009). The earl and his butler in Constantinople – The Secret diary of an English servant among the Ottomans. Londra: I.B.Tauris.
• Wienerisches Diarium, 1726, 56 ve 61.
• Wurm, H. (1992). Entstehung und Aufhebung des Osmanischen Generalkonsulats in Wien (1726-1732). Mitteilungen des Österreichischen Staatsarchives, 42, 152-187.
• Yazman, M. Ş. (1961). Viyana Muhasarasından sonra Avusturyalılara esir düşen Osman Ağa’nın hatıraları. İstanbul: Tanyeri Yayınları.
• Yazman, M. Ş. (1962). Viyana kapılarından dönüş ve Osman Ağa’nın çilesi. İstanbul: Tarih Yayınları.