ÇAĞATAY TÜRKÇESİNİN SON DÖNEMİNE AİT BİR HİKÂYE: KÂSIM’IN CÜHÛD-NÂME’Sİ

Yıl 2024, Cilt: 2024 Sayı: 48, 177 - 236, 27.12.2024

Muhammet Raşit Öztürk

https://doi.org/10.59257/turkbilig.1463725

Öz

15 20. yüzyıllar arasında Hazar Denizi’nin doğusunda yaşayan Kuzey ve Doğu Türklüğünün edebî dili olarak sıklıkla kullanılan Çağatay Türkçesi (Doğu Türkçesi), Eski Anadolu Türkçesiyle birlikte en fazla eser verilen tarihî Türk lehçelerindendir. Bu dönemde pek çok müellif tarafından muhtelif türlerde eserler kaleme alınmış, İslami hassasiyetin getirdiği sorumlulukla dinî mahiyet taşıyan eserlerin telif ve tercümesine de önem verilmiştir. Çağatay Türkçesi döneminde yazılmış olan dinî eserlerden birisi de Kâsım’ın Cühûd nâme’sidir. 45 dörtlükten oluşan ve Yahudi bir çocuğun Hz. Muhammed’e duyduğu sevgiyi anlatan Cühûd nâme, “Şems i Âsî” mahlasını kullanan Yesevi şeyhi Şemseddîn Özgendî tarafından kaleme alınmış olan Kıssa i Kûdek nâme’nin yeniden tertibi görünümündedir. Kâsım, eseri nazım birimi ve söz varlığı açısından farklılaştırmış, eserin başına ve sonuna yaptığı eklemelerle esere telif niteliği kazandırmıştır. Cühûd nâme’nin Türkiye, Özbekistan ve Almanya’daki kütüphanelerde dört nüshası mevcuttur. Türkiye’deki nüsha Kütahya Belediyesi Mustafa Yeşil Kütüphanesinde “24583” numarayla kayıtlıdır. Eserin Ebû Reyhân El Bîrûnî Yazma Eserler Kütüphanesinde “3142 II” ve “3680 II” numaralarla kayıtlı iki nüshası daha mevcuttur. Almanya’da bulunan nüsha ise Berlin Devlet Kütüphanesinde “Ms.or.oct. 1723” arşiv numarasıyla kayıtlıdır. Bu çalışmada Kâsım’ın Cühûd nâme’sinin Türkiye ve Özbekistan’da bulunan üç nüshası tenkitli olarak incelenmiş, çalışma sonunda ortaya çıkan metin Türkiye Türkçesine aktarılmış ve metnin dikkat çeken dil hususiyetleri dikkatlere sunulmaya çalışılmıştır. Çalışmanın sonuna gramatikal dizin ve tenkitli metinde kullanılan nüshaların tıpkıbasımları da eklenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Çağatay Türkçesi, Kâsım, Şems-i Âsî, Cühûd-nâme, Hz. Muhammed

A STORY FROM THE LAST PERIOD OF CHAGATAI TURKISH: KASIM’S CUHUD-NAME

Öz

Chagatai Turkish (Eastern Turkish), which was frequently used as the literary language of Northern and Eastern Turks living east of the Caspian Sea between the 15th and 20th centuries, is one of the historical Turkish dialects with the highest number of Works along with Old Anatolian Turkish. In this period, many authors wrote works in various genres and with the responsibility of Islamic sensitivity, the writing and translation of religious works were also given importance. One of the religious works written in this period is Kasim’s Cuhud name. Cuhud name consists of 45 quatrains and describes the passion of a Jewish boy for the Prophet Muhammed. The work is a different version of the Kıssa i Kudek name written by the Yesevi sheikh Semseddin Özgendi, who used the pseudonym “Sems i Asi”. Kasim, differentiated the work in terms of verse unit and vocabulary and made it his own with his additions. There are four copies of Cuhud name in Turkey, Uzbekistan and Germany. The copy in Turkey is registered in Kutahya Municipality Mustafa Yesil Library under the number “24583”. There are two copies of the manuscript in Ebu Reyhan El Biruni Manuscript Library under the numbers “3142 II” and “3680 II”. The copy in Germany is registered in the Berlin State Library under the number “Ms.or.oct. 1723”. In this study, three copies of Kasim’s Cuhud name in Turkey and Uzbekistan were analysed and translated into Turkey Turkish. In addition, the remarkable linguistic features of the text have been tried to be presented to the attention. A grammatical index and facsimiles of the copies are also included at the end of the study.

Anahtar Kelimeler

Chagatai Turkish, Kasim, Sems-i Asi, Cuhud-name, Prophet Muhammad

Kaynakça

• Aksu, A. (2020). Doğu Türkçesi Kur’an tefsiri (Mücādele, Ḥaşr, Mümteḥine, Ṣaff, Cumʿa, Münāfiḳūn, Teġābun, Ṭalāḳ, Taḥrīm ve Mülk sureleri) (inceleme tenkitli metin dizin tıpkıbasım). (Yüksek lisans tezi). Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
• Alî Şîr Nevâyî. (2015). Mîzânu’l evzân (vezinlerin terazisi). (K. Eraslan, Haz.). Ankara: TDK Yayınları.
• Alî Şîr Nevâyî. (1996). Muhâkemetü’l lugateyn (iki dilin muhakemesi). (F. S. Barutçu Özönder, Haz.). Ankara: TDK Yayınları.
• Argunşah, M. (2017). Çağatay Türkçesia(4.abs.).aİstanbul:aKesitaYayınları.
• Arslan Pekgöz, G. (2016). Doğu Türkçesi Kur’an tefsiri (Sebe, Fâtır ve Yasin sureleri) (inceleme tenkitli metin dizin tıpkıbasım). (Yüksek lisans tezi). Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
• Atalan, S. (2017). Doğu Türkçesi Kur’an tefsiri (Duhân, Câsiye, Ahkaf, Muhammed, Fetih, Hucurât ve Kaf sureleri) (inceleme tenkitli metin dizin tıpkıbasım). (Yüksek lisans tezi). Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
• Aydın Üngör, Y. (2015). Doğu Türkçesi Kur’an tefsiri (Sâffât, Sad ve Zümer sûreleri) (inceleme tenkitli metin dizin tıpkıbasım). (Yüksek lisans tezi). Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
• Bakırcı, F. (2016). Yesevi şairi Şems i Asi ve kıssa i kûdeknâme’si. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 54(54), 13 70. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/iutded/issue/26822/282616
• Bakırcı, F. (2020). Yesevi şairi Şems i Asi’nin yetimnamesi. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 70, 29 78. Erişim adresi: https://tdkbelleten.gov.tr/tam-metin-pdf/1035/tur
• Bodrogligeti, A. J. E. (2001). A Grammar of Chagatay. München: Lincom Europa.
• Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre thirteenth century Turkish. Oxford: Oxford at the Clarendon Press.
• Çağlar, D. (2013). Doğu Türkçesi Kur’an tefsiri (Şuʿara ve Neml sureleri) (inceleme tenkitli metin dizin tıpkıbasım). (Yüksek lisans tezi). Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
• Ebulgazi Bahadır Han. (2020). Şecere yi Terākime. (Z. Ölmez, Haz.). Ankara: TDK Yayınları.
• Ebulgazi Bahadır Han. (2021). Şecere yi Türk (Türk’ün soyağacı). (Z. Ölmez, Haz.). Ankara: BilgeSu Yayıncılık.
• Eckmann, J. (2013).aÇağatayca el kitabı (5. bs.). (G. Karaağaç, Çev.). İstanbul: Kesit Yayınları.
• Eker, Ü. (2018). Çağatay Türkçesiyle Yazılmış bir kısas ı enbiyâ nüshası (dil incelemesi – çeviriyazı – Türkiye Türkçesine aktarma). ZfWT, 10(1), 219 236. Erişim adresi: https://dieweltdertuerken.org/sayi-detay/27
• Eraslan, K. (1970). Doğu Türkçesinde ek uyumsuzluğuna dair. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 18, 113 124. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/iutded/issue/17057/178143
• Eraslan, K. (1999). Mevlâna Sekkâkî divanı. Ankara: TDK Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2009). Başlangıçtan yirminci yüzyıla Türk dili tarihi (7. bs.). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation – a functional approach to the lexicon. Wiesbaden: Harrassowitz (Turcologica 7).
• Gülensoy, T. (2011). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü (2. cilt) (2. bs.). Ankara: TDK Yayınları.
• Kaba, H. (2022). Yesevi şairi Şems i Âsî ve cühûd nâme’si. Teke Dergisi, 11(3), 1041 1062. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/2665362
• Karaağaç, G. (2020). Mevlânâ Lutfî – dîvân (2. bs.). Ankara: TDK Yayınları.
• Karasoy, Y. (1998). Şiban Han dîvânı (inceleme metin dizin tıpkıbasım). Ankara: TDK Yayınları.
• Kaya, Ö. (1992). Şems’in hikmetleri ve dil özellikleri. Türkoloji Dergisi, 10(1), 115 130. Erişim adresi: https://isamveri.org/pdfdrg/D00510/1992_1/1992_1_KAYAO.pdf
• Kaya, Ö. (2000). Kul Süleyman’ın kıssa yı kûdek nâme’si. KÖK Araştırmalar, 2(2), 155 167. Erişim adresi: http://www.koksav.org.tr/Yayinlar/KokArastirmalar/KA-2-2-Guz2000.htm
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi grameria şekil bilgisi a(3. bs.). Ankara: TDK Yayınları.
• Kurtoğlu, K. (2015). Doğu Türkçesi Kur’an tefsiri (Luḳmān, Secde ve Aḥzāb sureleri) (inceleme tenkitli metin dizin tıpkıbasım). (Yüksek lisans tezi). Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
• Niyāzī. (2011). El luġātu’n Nevāʾiyye ve’l istişhādātu’l Caġataʾiyye (Nevâyî’nin sözleri ve Çağatayca tanıklar) [abuşka lügati]. (M. S. Kaçalin, Haz.). Ankara: TDK Yayınları.
• Onur, S. (2017). Doğu Türkçesi Kur’an tefsiri (Müʾmin, Fussilet, Şūrā ve Zuhruf sureleri) (inceleme tenkitli metin dizin tıpkıbasım). (Yüksek lisans tezi). Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
• Ölmez, Z. (2007). Çağatay edebiyatı ve Çağatay edebiyatı üzerine araştırmalar. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 5(9), 173 219. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/talid/issue/43481/530720
• Özcan, H. (2019). Doğu Türkçesi Kur’an tefsiri (Zâriyât, Tûr, Necm, Kamer, Rahmân, Vâkıa ve Hadîd sureleri) (inceleme tenkitli metin dizin tıpkıbasım). (Yüksek lisans tezi). Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
• Pavet de Courteille, A. (1870). El luġātu’n Nevāʾiyye ve’l istişhādātu’l Caġataʾiyye (dictionnaire Turk oriental). Paris: L’imprimerie Impériale.
• Rahimi, F. (2018). Fethali Kaçar’ın Çağatay Türkçesi sözlüğü (2. cilt). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Rezaei, M. (2021). Erken Çağatayca dönemine ait bir fıkıh kitabı. Selçuk Türkiyat, 5, 203 222. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1932652
• Steingass, F. J. (1998). A comprehensive Persian English dictionary. Beirut: Librairie du Liban.
• Şen Uzunoğlu, H. (2015). Doğu Türkçesi Kur’an tefsiri (Ḳaṣaṣ, ʿAnkebūt ve Rūm sureleri) (inceleme tenkitli metin dizin tıpkıbasım). (Yüksek lisans tezi). Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
• Şeyh Süleyman Efendi. (1298). Luġat i Çaġatay ve Türkī i ʿOs̱mānī. İstanbul: Mihran Matbaası.
• Temel, E. (2013). Doğu Türkçesi Kur’an tefsiri (Nur ve Furkan sureleri) (inceleme tenkitli metin dizin tıpkıbasım). (Yüksek lisans tezi). Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
• Tosun, N. (2013). Yeseviyye. TDV İslâm Ansiklopedisi (43. cilt), 487 490. İstanbul: TDV Yayınları. Erişim adresi: https://islamansiklopedisi.org.tr/yeseviyye
• Usta, H. İ. (1989). XIII. yüzyıl Doğu Türkçesiyle yazılmış anonim Kur’ân tefsirinin söz ve şekil varlığı. (Yüksek lisans tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Vámbéry, H. (1867). Ćagataische sprachstudien. Leipzig: F. A. Brockhaus.