Traces of Natural Disasters in The Folklore of the Upper Euphrates Basin

Yıl 2024, Cilt: 2024 Sayı: 48, 347 - 376, 27.12.2024

Yılmaz Kaval

https://doi.org/10.59257/turkbilig.1529466

Öz

Natural disasters are among the events that occur most frequently to human beings. Today, with scientific and technological developments, information is available about natural disasters, their causes and consequences. However, in periods when science and technology develop and people do not have enough knowledge about the world, the causes of natural disasters are perceived as divine punishment, and such beliefs and myths are produced. These beliefs, practices and myths explain to us how ancient people perceived natural disasters and how they coped with natural disasters. In this sense, the Upper Euphrates Basin, located in the Eastern Anatolia region of the region, is a region where there are disregarded beliefs, practices and myths about natural disasters. The people of the region have been exposed to natural disasters for centuries, and a rich folklore has emerged around natural disasters. This folklore includes beliefs, practices and applications, as well as oral folklore products such as laments, legends and epics. In the Upper Euphrates Basin, through this natural disaster folklore, the regions where the people of the region live, their suffering and their perspective on natural disasters have been transferred from generation to generation. In this, the types of natural disasters that occur most frequently in the provinces of Elâzığ, Erzincan, Malatya, Bingöl and Tunceli, located in the region known as the Upper Euphrates Basin, and the folklore that occurs around these types of natural disasters are discussed. This study will try to reach the meanings attributed to natural disasters in the region and the different dimensions of the methods of coping with disasters throughout the centuries.

Anahtar Kelimeler

Natural disaster, culture, belief, folklore

YUKARI FIRAT HAVZASI FOLKLORUNDA DOĞAL AFETLERİN İZLERİ

Öz

Doğal afetler, insanoğlunu en çok etkileyen hadiseler arasında yer almaktadır. Günümüzde bilim ve teknolojinin gelişmesi ile birlikte doğal afetlerin izlenmesi, afetlerin sebepleri ve sonuçları hakkında gerçekçi bilgilere ulaşılmaktadır. Ancak bilim ve teknolojinin gelişmediği, insanların dünya hakkında yeterince bilgi sahibi olmadığı dönemlerde doğal afetlerin sebepleri daha çok tanrısal bir ceza olarak algılanmış ve bu bağlamda inanışlar ve söylenceler geliştirilmiştir. Bu inanışlar, pratikler ve söylenceler eski dönem insanlarının doğal afetleri nasıl algıladıklarını, doğal afetler ile nasıl başa çıktıklarını bize açıklamaktadır. Ülkemizin Doğu Anadolu bölgesinde yer alan Yukarı Fırat Havzası da bu anlamda doğal afetler ile ilgili dikkate değer inanışların, pratik ve uygulamaların yanında söylencelerin olduğu bir bölgedir. Yüzyıllar boyunca doğal afetlere maruz kalan bölge insanı, doğal afetler etrafında zengin bir folklor meydana getirmiştir. Bu folklor içinde inanışlar, pratik ve uygulamalar ile birlikte ağıt, efsane, destan gibi sözlü folklor ürünleri de yer almaktadır. Yukarı Fırat Havzası’nda oluşturulan bu doğal afet folkloru aracılığıyla bölge insanının yaşadığı sıkıntılar, acılar ve doğal afetlere yönelik bakış açısı nesilden nesile aktarılmıştır. Bu makalede Yukarı Fırat Havzası olarak bilinen bölgede yer alan Elâzığ, Erzincan, Malatya, Bingöl ve Tunceli illerinde en çok meydana gelen doğal afet türleri ve bu doğal afet türleri etrafında meydana getirilen folklor ele alınmıştır. Bu çalışma ile bölge insanının doğal afetlere yüklediği manalara ve yüzyıllar boyunca afetlerle başa çıkma yöntemlerinin kültürel boyutuna ulaşılmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Doğal afet, kültür, inanış, folklor

Kaynakça

• Adayiş, İ (2020). Doğal afet eğitimi kapsamında arama kurtarma faaliyetlerine sosyolojik bir bakış: Van ili örneği. (Yüksek Lisans Tezi). Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van.
• Ağırman, A. (2014). Hz. Adem'den Hz. Muhammed'e İslam medeniyetine etki eden doğal afetler. (Yüksek Lisans Tezi). Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• Akarsu, E. (2022). Türkiye Selçuklu devleti döneminde doğal afetler ve salgın hastalıklar (kuruluştan yıkılışına kadar). (Yüksek Lisans Tezi). Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• Akyüz, D. (2018). M.Ö. 2. Binyıl Anadolu coğrafyasında yaşanmış doğal afetler ve salgın hastalıklar. (Yüksek Lisans Tezi). Sinop Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sinop.
• Alptekin, A. B. (1993). Fırat havzası efsaneleri (metinler). Antakya: Kültür Ofset Basımevi.
• Araz, R. (1995). Harput'ta eski Türk inançları ve halk hekimliği. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Arslan, T. (2022). XI.- XIII. yüzyıllarda Türkiye Selçuklularında doğal afetler ve salgın hastalıklar. (Yüksek Lisans Tezi). Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• Avcı, N. Ş. (2023). Doğal afetlerde dini yükleme ve dini başa çıkma üzerine nitel bir araştırma (2021 Manavgat yangını örneği). (Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Aydın, Ö. (2024). Elâzığ ili Palu ilçesi halk inanışları. (Yüksek Lisans Tezi). Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elâzığ.
• Aydıner, T. (2014). Doğal afet yönetişimi: Türkiye'de doğal afet yönetimi uygulamalarının tarihsel bağlamda değerlendirilmesi. (Yüksek Lisans Tezi). Pamukkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Denizli.
• Bakırcı, N. (2023) Âşıkların dilinde Kahramanmaraş merkezli depremler. Kamu Yönetimi Enstitüsü Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 3, Say: 4, 25-74.
• Banarlı, N. S. (1971). Resimli Türk edebiyatı sözlüğü. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
• Bardakçı, K. (2020). Eski Türklerin inanç sisteminde salgın. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Cilt: 126, Sayı: 248, 42-48.
• Bezgin, K. Y. (2019). Erzincan velîlerinin menkıbelerindeki keramet motifleri. Anadolu Akademi, Cilt: 1 Sayı: 2, 123-138)
• Bulak, R. (2022). Doğal afetler ve trafik kazaları bağlamında kader ve tevekkül. (Yüksek Lisans Tezi). İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Malatya.
• Coşkun, S. (2023). Yukarı Fırat bölgesinde yaşanan kıtlık hadiseleri (19. ve 20. yüzyıl). (Yüksek Lisans Tezi). Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzincan.
• Çam, A. (2024). Orta Asya’dan Elâzığ’a uzanan halk inanışları. İstanbul: Tunç Yayıncılık.
• Çapcıoğlu, İ. & Çınar, R. (2023). Afet ve toplum insan-doğa ilişkisi. M. Aytül Kasapoğlu (Ed.), Ankara: Töz Yayınları.
• Çedindağ, G. (2006). Kökeni ağıt olan Elâzığ türküleri. Prof. Dr. Saim Sakaoğlu’na Armağan, Konya: Kömen Yayınları.
• Çem, M. (2010). Dersim merkezli Kürt Aleviliği (Etnisite, Dini inanç, Kültür ve Direniş). İstanbul: Vate Yayınevi.
• Çetindağ, S. G. (2014). Türk halk kültüründe İznik Gölü. Akra Kültür Sanat ve Edebiyat Dergisi, 2,187-196.
• Çevik, B. G. (2023). Afet (travma) psikolojisi. Afetlerde eğitim ve yönetimi. Sinan Girgin (Ed.) İstanbul: Efeakademi Yayınları.
• Çevirme, H. (2020). Depremle başa çıkma stratejilerine kültürel bir yaklaşım: Türk halk şiirleri ve memoratları örnekleri. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi. Cilt: 13, Sayı: 31, 1073-1087.
• Çığ, İ. M. (2006). Gılgameş tarihte ilk kral kahraman. İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Doğan, O. (2024). Geleneksel ekolojik bilgi bağlamında Iğdır’da bir halk meteorolojisi uygulaması. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi. Cilt: 17, Sayı: 47, 132-145.
• Duman, H. (1966). Muş türküsü. Yeni Fırat Aylık Sanat ve Fikir Dergisi, Sayı: 32, Sayfa: 7.
• Elik, N. (1996). Erzincan ağıtlarının incelenmesi. (Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Erdal, T. (2024). 6 şubat 2023 depremlerinin mitik, teolojik ve psiko-sosyal yansımaları. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 12(39), 262-284.
• Ergünay, O. (2007). Türkiye’nin Afet Profili. TMMOB Afet Sempozyumu Bildirileri El Kitabı. Ankara: MO Kongre ve Kültür Merkezi.
• Gaspak, A. (2017). Malatya yöresi Alevilerinin dini inanç ve uygulamaları üzerine bir araştırma (Arguvan örneği). (Yüksek Lisans Tezi). Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elâzığ.
• Gençosmanoğlu, N. Y. (1964). Fırat’la hesaplaşma. Yeni Fırat Aylık Sanat ve Fikir Dergisi. Yıl: 2, Sayı: 23, Sayfa.3.
• Gökalp, K. (2005). Gönül diliyle Çemişgezek (şiir antolojisi). Elâzığ: Çağ Ofset Matbaacılık.
• Görkem, İ. (2006). Elâzığ efsaneleri (inceleme-metinler). Elâzığ: Manas Yayıncılık. Güler, Ç. & Çobanoğlu, Z. (1994). Afetler. Ankara: T.C. Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Çevre sağlığı Temek Kaynak Dizisi, 33.
• Gümüştepe, P. N. (2024). Sözlü kültürün tarihe tanıklığı: halk şairlerinin dilinden maden kazaları. Folklor Akademi Dergisi, 7(2), 586-606.
• Güven, M (2013). Anadolu ağıtlarının türküleşme süreci ve üç ağıt örneği. Folklor/Edebiyat. Cilt: 19 Sayı: 75, 117-128.
• Hamarat, H. (2017). Bingöl Alevi toplumunda halk kültürü unsurları. (Yüksek Lisans Tezi). Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bingöl.
• Irmak Y. (2018). Bingöl halk inançları ve uygulamaları. Dil ve Edebiyat Araştırmaları, (17) 191-222.
• İlgürel, M. (2000). 1784 Erzincan depremi, tarih boyunca Anadolu’da doğal afetler ve deprem semineri. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Araştırma Merkezi, İstanbul: Globus Dünya Basımevi.
• İpek, B. (2022). Kömürhan Köprüsü Harput’a bakar türküsünün söz varlığı. Fırat Üniversitesi Harput Araştırmaları Dergisi (FÜHAD), Cilt: 9, Sayı: 17, 1-13.
• Jania, A.E. (2015). Beyond mitigation: the emotional functions of natural disaster folklore in Japan. (Master’s thesis) Ohio State Univerity ohiolink electronic theses and dissertations center.
• Kadıoğlu, M. (2008). Modern, bütünleşik afet yönetiminin temel ilkeleri. Afet zararlarını azaltmanın temel ilkeleri. (Ed)Kadıoğlu, M & Özdamar, E.), Ankara: Jıca Türkiye Ofisi, Yayın no: 2.
• Kalafat, Y. (2010). Doğu Anadolu’da eski Türk inançlarının izleri. Ankara: Berikan Yayınevi. Kalafat, Y. & Güven, İ.M.V. (2011). Altay halk inanışlarından Anadolu’ya dair bazı tespitler. Arış, Cilt: VI, 60-75.
• Kapusuzoğlu, Y. B. (2022). Atatürk dönemi doğal afetler (1923-1938). (Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, Ankara.
• Kara, R. (1993). Erzincan’ın gözyaşları (deprem ağıt ve destanları). Ankara: Erzincan Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı Yayınları.
• Karabulut, D. (2018). Doğal afetlerin çocuklar ve gençler üzerindeki etkileri. (Yüksek Lisans Tezi). Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Çanakkale.
• Karahan, K. (2019). Kargın beldesi monografisi (Erzincan-Tercan). (Yüksek Lisans Tezi). Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Karatağ, E. M. (2021). Doğal afetlerin ekonomik büyümeye etkileri: Türkiye 1960-2018 dönemi. (Yüksek Lisans Tezi). Tekirdağ Namık Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tekirdağ.
• Kaval, Y. (2023). Tunceli halk kültüründe hayvanlar (mitler-inanışlar-ritüeller-gelenekler-âdetler). Ankara: Gece Kitaplığı.
• Keskin, A. (2020). Türk kültüründe alkışlar ve kargışlar. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Kıylık, M. H (2023). İslam hukukunda doğal afetlerin icâre (kira) akdi üzerindeki etkisi. Van İlahiyat Dergisi, Cilt: 11, Sayı: 19, 74-85
• Kızıldağ, H. (2023). Âşık ve ozanların dilinden deprem ağıtları. Ankara: Nobel
• Kinaş, Ö. (2019). Orta Bizans dönemi tarihlerinde doğal afetlerin tasviri (867-1204). (Yüksek Lisans Tezi). Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Koçoğlu, S. (2016). Tunceli Çemişgezek ilçesindeki yaygın halk inanışları. (Yüksek Lisans Tezi). Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elâzığ.
• Köksal, H. (2018). Malatya ili Arapgir ilçesi halk inanışları. (Yüksek Lisans Tezi), Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elâzığ.
• Kurt, B. (2012). Malatya ili Doğanşehir ilçesi halk kültürü araştırması. (Yüksek Lisans Tezi). Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Adana.
• Kurt, B. (2016). Malatya yöresi̇ yağmur duası geleneklerinde eski̇ Türk inanç izleri̇ üzerı̇ne bir inceleme. Akademik Bakış Dergisi, Sayı: 54, 134-146.
• Kutlu, M. (1987). Şavaklı Türkmenlerde göçer hayvancılık. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Millî Folklor Araştırma Dairesi Yayınları.
• Memişoğlu, F. (1995a). Harput divanı. Ankara: Elâzığ Kültür Derneği Yayınları.
• Memişoğlu, F. (1995b). Harput halk bilgileri. Ankara: Elâzığ Kültür Derneği Yayınları.
• Oral, E. (2019). Çocuk eğlencesiyle defedilen kuraklık. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 7, Sayı: 91, 388-401.
• Ögel, B. (1971). Türk mitolojisi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Özbakır, A. (2010). Malatya Kale yöresi Alevi-Bektaşi inançlarının tespit ve değerlendirilmesi. (Yüksek Lisans Tezi). Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elâzığ.
• Özdal, A. (2023). 06 şubat 2023 Kahramanmaraş depremi ağıt-destanlarının işlevsel analizi. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi. 11, 390-406.
• Özdemir, C. (2023). Âşık tarzı şiir geleneğinde deprem destanları. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 10, 230-255.
• Özmen, F. (2023). Depremlerin âşık tarzı Türk şiirindeki görünümü: Kahramanmaraş merkezli 11 ili etkileyen 2023 depremi örneği. Turkish Studies-Language, 18(3), 1947-1960.
• Öztürk, O. A. (1998). Erzincan depremi üzerine destanlar. Millî Folklor, Yıl:10: Sayı: 39, 141-142.
• Parlayan, M. (2012). Tunceli ve çevresinde halk inanışları. (Yüksek Lisans Tezi). Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elâzığ.
• Sezer, E. (2024). Tematik çocuk kanallarında yer alan çizgi filmlerde doğal afet unsurlarının analizi. (Yüksek Lisans Tezi). Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Çanakkale.
• Sheridan, R. A. A. (2007). Kentte mitsel korku:“Fısıltı” depremleri. Millî Folklor, Yıl 19, Sayı: 75, 126-133.
• Soykan, N. Y (2024). Doğal afet sonrası travma, yas ve dini başa çıkma: Kahramanmaraş depremi üzerine nitel bir araştırma. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2, 26: 511-552.
• Sönmez, Ö. & Günay, V. D. (2013). Doğadan Kültüre/Kültürden Doğaya evrilen İnsan ve Reklam. Synergies Turquie, (6), 29-50.
• Sözcü, U. (2023). Doğal Afetler ve Doğal Afet Okuryazarlığı. Ankara: Pegem
• Sunguroğlu, İ. (1958). Harput yollarında 1. cilt. İstanbul: Elâzığ Kültür ve Tanıtma Yayınları.
• Şahin, Ö. (2019). Antik Çağ’dan Orta Çağ’a kadar depremlerin oluşumuna ilişkin öne sürülen teoriler. Mavi Gezegen, Sayı: 27, 6-13.
• Şenesen, O. R. (2011). Türk halk kültüründe bolluk ve bereketle ilgili inanç ve uygulamalarda eski Türk kültürü izleri. Folklor/edebiyat, Cilt:17, Sayı: 66, 209-228.
• Şimşek, E. (2003). Anadolu’da yağmur duasına bağlı olarak oynanan bir oyun: “Çömçeli Gelin”. Millî Folklor, Yıl: 15, sayı: 60, 78-87.
• Türkan, H. K. (2023). Ozanların dilinden Kahramanmaraş merkezli depremler: Hatay örneği. Asya Studies, Cilt: 7, Sayı: 24, 153-180.
• Uluğ, H. N. (2007). Tunceli medeniyete açılıyor. İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Uraz, M. (1994). Türk mitolojisi. İstanbul: Düşünen Adam Yayınları.
• Yakıcı, A. (2001). Kuraklığın kültürel hayattaki yeri ve Konyalı Âşık Mehmet’in kıtlık (kuraklık) üzerine söylediği destanlar. Millî Folklor, 51, 93-99.
• Yalçın, G. (2019). Doğal afetlerin etkilerine ve afet risk yönetimine toplumsal cinsiyet perspektifinden bakış: Türk ve Japon kadınların duruş noktasından doğal afetler. (Yüksek Lisans Tezi). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Yavaş, H. (2004). Doğal afetler yönüyle Türkiye’de belediyelerde kriz yönetimi (İzmir örneği). (Doktora Tezi). Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
• Yeşilyurt, M. (2023). Genel kolluk kuvveti olan jandarmanın doğal afetlerdeki önemi: Bozkurt sel felaketi örneği. (Yüksek Lisans Tezi), Kastamonu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kastamonu.
• Yıldırım, H. (2013). Erzincan Kemaliye ilçesindeki yaygın halk inanışları. (Yüksek Lisans Tezi). Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elâzığ.
• Yıldırım, L. (2020). Bid’atler, hurafeler ve Malatya örneği. (Yüksek lisans tezi). İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Malatya.
• Yılmaz, G. G. (2021). Afetlere sosyolojik bakış ve Türkiye’de afet yazınına kuramsal bir yaklaşım. Anemon Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 9(1), 195-204.
• Yiğit, Z. (2016). Yahudi ve İslâm kaynaklarına göre Hz. Nuh ve tufan. (Yüksek Lisans Tezi), Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
• Yolcu (1966). Yas destanı (şiir). Yeni Fırat Aylık Sanat ve Fikir Dergisi, Sayı: 31, 4.
• Yusifova, I.A. (2023). Wrıtten and oral evidence of natural phenomena in azerbaıjanı folklore. Studia Humanitatis, 2: 1-9. (erişim adresi: https://st-hum.ru/sites/st-hum.ru/files/pdf/yusifova.pdf ).