BETWEEN FACT AND FICTION MIHALOĞLU ALI BEY AND AKINCI TYPE ACCORDING TO SÛZÎ ÇELEBI

Yıl 2024, Cilt: 2024 Sayı: 48, 1 - 17, 27.12.2024

Osman Horata

https://doi.org/10.59257/turkbilig.1564001

Öz

The raiding, which is the subject of many works from gazavatnamas to border folk songs, is an important subject in terms of Turkish literature as well as Turkish history. Sûzî Çelebi's (d.931/1524) Gazavât-nâme, in which he describes the raids and loves of Mihaloğlu Ali Bey (d. 906/1506), is of particular importance as it is the only work devoted entirely to this subject. On the other hand, the work hasn’t been sufficiently analyzed, especially in its literary aspect. Until the late 16th century, “akıncı”s (raiders), who constituted an important element of the Ottoman military system, were light cavalry units that undertook an important mission in the Ottoman advance into the interior of Europe through intelligence and attrition operations against enemy countries. Mihaloğlu Ali was a “akıncı bey” who was famous for his heroism among the raider families. Generally composed of Turkmens and fighting for the purpose of "gaza" and "jihad", the “akıncı”s combine the characteristics of the pre-Islamic "alp" type and the post-Islamic "gazi" type.
Sûzî's Gazavât-nâme, which contains episodes from the life of a “akıncı bey”, is an unfinished masnawi of 1795 couplets. The subject of the work is the four raids of Ali Bey and his love affair with Meryem, the daughter of the Wallachian prince, and her friend Bânû. The section on love is no different from the love masnawis with dual heroes in many ways. The only historical part is the heroes of love. Only the heroes of love are historical. There isn’t “hatime” section in the work. In the Gazavât-nâme, a clear, lively narrative style is used in the sections where and describing raids and didactic sections containing parables and exhortations. In descriptions and poems such as ghazals, strong, artistic expressions add variety and depth to the narrative. According to Sûzî, the main goal of a raider is to go to war to protect and glorify the religion of Allah and to be martyred in this way. Ali Bey is a legendary hero who pursues the ""soldier of gaza" and isn’t left alone by the "unseen saints". The heroism of the Mihaloğulları family dates back to Köse Mihal, Osman Gazi's companion, and is a heritage passed down from forefather to son. The heroism of the Mihaloğulları family dates back to Köse Mihal, Osman Gazi's traveling companion, and has been passed down from ancestor to son.

Anahtar Kelimeler

Classical Turkish Literature, Gazavât-nâme, Sûzî Çelebi, Mihaloğlu Ali Bey, “Akıncı”s

OLGU VE KURGU ARASINDA SÛZÎ ÇELEBİ'YE GÖRE MİHALOĞLU ALİ BEY VE AKINCI TİPİ

Öz

Akıncılar, Osmanlılarda düşman ülkelerine dönük yıpratma ve istihbarat faaliyetlerinde bulunan hafif süvari birlikleridir. 16. asrın sonlarına kadar İmparatorluğun sınırlarının Avrupa içlerine kadar genişlemesinde önemli bir rol oynayan akıncılar, bu özellikleri sebebiyle gazavatnamelerden romanlara ve serhat türkülerine kadar Türk edebiyatında da birçok esere konu edilmiştir. Bunlar içinde Sûzî Çelebi’nin (ö.1524) Mihaloğlu Ali Bey’in (ö.1506) akınlarını ve aşklarını anlattığı Gazavât-nâme’si ise, bütünüyle bu konuya hasredilen tek eser olması sebebiyle ayrı bir öneme sahiptir. Buna karşılık eser bilhassa edebî yönüyle yeterince incelenmemiştir. Gazavât-nâme, 1795 beyitten oluşan yarım kalmış bir mesnevidir. Eserin konusunu, Ali Bey’in dört akını ile Eflak prensinin kızı Meryem ve arkadaşı Bânû ile yaşadığı aşk oluşturmaktadır. Aşkla ilgili bölüm, birçok yönüyle çift kahramanlı aşk mesnevilerine benzemektedir. Tarihî olan ise sadece aşkın kahramanlarıdır. Eserde hatime bölümü ise yoktur. Gazavât-nâme’de, akınların anlatıldığı yerler ile kıssalar ve öğütler içeren didaktik muhtevalı kısımlarda açık ve canlı tahkiye üslubu hâkimdir. Tasvirlerde ve gazel vb. şiirler kısmında ise güçlü, sanatkârane bir üslup tercih edilmiştir. Eserde asıl ağırlığı da aksiyondan ziyade bu kısımlar oluşturur. Sûzî’ye göre, bir akıncının asıl gayesi Allah’ın dinini korumak ve yüceltmek için gaza etmek ve bu yolda şehit düşmektir. Ali Bey de, “gaza” peşinde koşan, “gayp erenleri”nin yalnız bırakmadığı efsanevi bir kahramandır. Ali Bey gibi, Mihaloğulları ailesinin kahramanlığı da Osman Gazi’nin yol arkadaşı Köse Mihal’e dayanmaktadır. Genellikle Türkmenlerden teşekkül eden, hayatlarını devlet için “akın”a, Allah için de “gaza” ve “cihat”a adayan akıncılar, bu özellikleriyle İslamiyetten önceki “alp” tipiyle İslamiyetten sonraki “gazi” tipinin özelliklerini bir arada toplayan, kolonizatör Türk dervişlerinden daha farklı bir tiptir.

Anahtar Kelimeler

Klasik Türk Edebiyatı, Gazavatname, Sûzî Çelebi, Mihaloğlu Ali Bey, Akıncılar

Kaynakça

• Arslan, M. (hzl.) (2010). Tayyâr-zâde Atâ Osmanlı saray tarihi Târîh-i Enderûn. C. II. İstanbul: Kitabevi.
• Atsız, [H. N.] (hzl.) (1985). Âşıkpaşaoğlu tarihi. Ankara: KTB Yay.
• Atsız, [H. N.] (hzl.) (2017). Üç Osmanlı tarihi Oruç Beğ Tarihi – Ahmedî Dâstân ve Tevârîh-i Mülûk-i Âl-i Osmân – Şükrullâh Behcettü’t-Tevârîh. 5. bs. İstanbul: Ötüken Yay.
• Başar, F. (2020). Mihaloğulları. İslâm anskilopedisi (C. 30, ss. 24-25) içinde. 2. bs., Ankara: TDV Yay.
• Canım, R. (hzl.) (2000). Latîfî Tezkiretü'ş-şu'arâ ve tabsıratü'n-nuzamâ. Ankara: AKM Yay.
• Dişçi, S. (2011). Mihaloğullarına dair bir eser: Mehmed Safiyyüddin Bey Gâzî Mihal Bey ve Evlâd ve Ahfâdının Devlet-i Aliyye’ye Hıdemât-ı Mesbûkaları inceleme-metin (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, İstanbul.
• Emecen, F. M. (2012). Uç beyi. İslam ansiklopedisi (C. 42, ss. 38-39 içinde). TDV Yay.
• Gazimihal, M. R. (1958). İstanbul muhasaralarında Mihâloğulları ve Fatih devrine ait bir vakıf defterine göre Harmankaya Mâlikânesi. Vakıflar Dergisi, 4, 125-138.
• İnlacık, H. (2009). Devlet-i Aliyye Osmanlı İmparatorluğunu üzerine araştırmalar I. İstanbul: İş Bankası Yay.
• İpekten, H., Kut, G., İsen, M., Ayan, H., Karabey, T. (2017). Sehî Beg heşt-bihişt. Ankara: KTB Yay. e-kitap. Erişim adresi: https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56165,hest-bihistpdf.pdf?0
• İsen, M. (2020). Sûzî. Türk edebiyatı isimler sözlüğü. Erişim Adresi: https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/suzi-mdbir
• İsen, M. (1998). Akıncılığın Türk kültür ve edebiyatına katkıları. Türkiye Günlüğü, 49, 80-86.
• Kayapınar, A., Erdoğan Özünlü, E. (2015). Mihaloğulları'na ait 1586 tarihli akıncı defteri. Ankara: TTK Yay.
• Kılıç, F. (hzl.) (2018). Âşık Çelebi Meşâ’irü’ş-Şu’arâ. Ankara: KTB Yay. e-kitap. Erişim Adresi: https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/59036,asik-celebi-mesairus-suarapdf.pdf?0
• Levend, A. S. (1956). Gazavât-nâmeler ve Mihaloğlu Ali Bey’in Gazavât-nâmesi. Ankara: TTK Yay.
• Mehmed Nüzhet Paşa (1315). Ahvâl-i Mihal Gazi. İstanbul.
• Özcan, A. (1989). “Akıncı”. İslâm ansiklopedisi (C. 2, ss. 249-250) içinde. İstanbul: TDV Yay.
• Öztürk, Y. (2015). Gazi Kösemihal’in menşei ile ilgili yeni bir analiz. Uluslararası Gazi Süleyman Paşa ve Kocaeli tarihi sempozyumu III. Kocaeli: Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Yay., ss. 661-688.
• Sabev, O. (Salih, O.) (2013). Osmanlıların Balkanları fethi ve idaresinde Mihaloğulları ailesi (XIV.-XIX. yüzyıllar): Mülkler, vakıflar, hizmetler. OTAM, 33, 229-244.
• Sungurhan, A. (2017). Beyânî Tezkiretü’ş-Şu’arâ. Ankara: KTB Yay., e-kitap. Erişim adresi: https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55835,beyani-tezkiresipdf.pdf?0
• Tekin, G. A. (2012). Sūzī Čelebi. In Encyclopaedia of Islam. New Edition Online (EI-2 English). Brill. Erişim adresi: https://doi.org/10.1163/1573-3912_islam_SIM_7228
• Uğur, A. (hzl.) (1997). İbn Kemâl Tevârîh-i Âl-i Osmân VIII. defter (transkripsiyon). Ankara: TTK Yay.
• Unat, F. R. ve Köymen, M. A. (hzl.) (1949). Mehmed Neşrî Kitâb-ı Cihân-nümâ Neşrî Tarihi. C. I. Ankara: TTK Yay.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1978). Akıncı. İslâm ansiklopedisi (C. I, s. 239-240) içinde. 5. bs. İstanbul: MEB Yay.
• Uzunçarşılı. İ. H. (1988). Osmanlı tarihi I. cilt (Anadolu Selçukluları ve Anadolu Beylikleri hakkında bir mukaddime ile Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan İstanbul’un fethine kadar). 5. bs. Ankara: TTK Yay.
• Üzümcü, A. (2010). Mihaloğlu Ali Beyin Gazavât-nâmesi’nin (864-1795. Beyitler) telmih ve kıssaları üzerine bir inceleme (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Selçuk Üniversitesi, Konya.
• Yıldıran Sarıkaya, M. (2010). Sûzî Çelebi. İslâm ansiklopedisi (C. 38, ss. 4-5) içinde. İstanbul: TDV Yay.
• Yurdagür, H. (2000). İ’lâ-yi Kelimetullâh. İslâm ansiklopedisi (C. 22, ss. 62-63) içinde. İstanbul: TDV Yay.
• Yüksel, F. (2010). Mihaloğlu Ali Bey Gazavât-nâmesi’ndeki (1-863) kıssa ve telmihler üzerine bir inceleme (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Selçuk Üniversitesi, Konya.