Judaic Elements in the Enderunlu Fazıl Beg’s Divan and Andnâme-i Yehûdî-Beçe (Oath Verse For Young Jewish)

Yıl 2011, Cilt: 12 Sayı: 22, 1 - 30, 01.12.2011

Ozan Yılmaz

Öz

Themes concerning the history of religions have an important place in Classical Turkish poetry. Judaism is one of these religions. In their world of signification, classical poets have made use of the exemplary themes of Judaism narrated in the Koran, just as the narrations in the genre of Isra’iliyyat A great many poets have used these elements more or less in their poems. In his divan, Fazıl Beg Enderuni, the Arabian-origin Ottoman poet born in Safed/Palestine in the 18th century, used a variety of subjects related to Judaism and in his ode titled “Andnâme-i Yehûdî-beçe”, made a reference to the Israelites and their beliefs. In this paper, elements of Judaism in Fazıl’s Divan are studied, the text titled “Andnâme-i Yehûdî-beçe”, by comparing 5 reliable copies, is transformed into the modern writing system, and the historical elements of Judaism used in the text are explained.

Anahtar Kelimeler

Judaism, İsrailiyyat, Fazıl Beg Enderuni, Andnâme-i Yehûdî-beçe (Oath Verse for the Young Jewish)

Enderunlu Fazıl Divanı’nda Yahudilikle İlgili Unsurlar ve Andnâme-İ Yehûdî-Beçe

Öz

Klasik Türk şiirinin konu alanları arasında dinler tarihi önemli bir yere sahiptir. Bu dinler arasında Yahudilik de vardır. Klasik şairlerin anlam ve hayal dünyasında, Kur’an’da ibret vermek üzere anlatılan Yahudilik tarihine ait kıssaların yanında İsrailiyyat türünden anlatılar da yer almış, birçok şair şiirlerinde bu unsurları az ya da çok kullanmıştır. 18. yüzyılda yaşamış Safed/Filistin doğumlu ve Arap kökenli Osmanlı şairi Enderunlu Fazıl, divanında Yahudilikle ilgili türlü kavramlara yer vermiş, “Andnâme-i Yehudî-beçe” ser-levhalı kasidesinde İsrailoğulları kıssasının tarihî unsurlarını telmih etmiştir. Bu makalede, Enderunlu Fazıl divanındaki Yahudilikle ilgili unsurlar ele alınacak, muteber 5 nüshanın karşılaştırılması suretiyle “Andnâme-i Yehûdî-beçe” ser-levhalı metin günümüz harflerine aktarılacak, içerisinde geçen Yahudilik tarihiyle ilgili unsurlar hakkında bilgi verilecektir.

Anahtar Kelimeler

Yahudilik, İsrailiyyat, Enderunlu Fazıl, Andnâme

Kaynakça

• AHMED RİFAT (1299), Lügat-i Târihiyye ve Coğrafiyye, 7 cilt, İstanbul: Mahmud Beg Matbaası.
• ALALU, Suzan, Klara Arditi, Eda Asayas, Teri Basmacı, Fani Ender, Beki Haleva, Dalya Maya, Ninet Pardo, Sara Yanarocak (1996), Yahudilikte Kavram ve Değerler, İstanbul: Gözlem Yay.
• ALBAYRAK, Kadir (2004), “İsrailoğulları’nın “Altın Buzağı”sı ve “Kızıl İnek”i”, Bilimname, V: 91-103.
• ARSLANTAù, Nuh (2011), İslâm Toplumunda Yahudiler, 2. baskı, İstanbul: İz Yay.
• ATASAGUN, Galip (2001), “Yahudilikte Dinî Sembol ve Kavramlar”, Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Konya, 11: 125-156.
• AYDEMİR, Abdullah (2000), Tefsirde İsrâiliyyât, İstanbul: Beyan Yay.
• AYDIN, Mehmet (2005), Ansiklopedik Dinler Sözlüğü, Konya: NKM (Nüve Kültür Merkezi).
• BİRIùIK, Abdülhamit (2001), “İsrailiyat (Tefsir)”, DİA, c. XXIII, İstanbul: TDV Yay., 199- 202.
• BUHARÎ (İMÂM), Sahîhü’l-Buharî, Beyrut: Beytü’l-Efkâri’d-Düveliyye, 2005.
• BURSALI MEHMED TÂHİR (2000), Osmanlı Müellifleri, 3 cilt, (haz. Cemal Kurnaz- Mustafa Tatcı), Ankara: Bizim Büro Yay.
• BURSEVÎ, İsmail Hakkı, Kelimeler Arasındaki Farklar (Kitâbü’l-Furûk) (çev. Ömer Aydın), İstanbul: İşaret Yay., 2011.
• CEYLAN, Ömür (2011), “Büyüyen Gölgeler Yüzyılı: 18. Asır Klâsik Türk ùiiri”, Bağ Bozumu, İstanbul: Kesit Yay., 77-134.
• DE VAUX, Roland (1989), “Yahudi Kaynaklarına Göre İsrailoğullarının Mısır’a Yerleşmesi ve Yusuf Kıssası” (çev. Sıddık Yüksel), On Dokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Samsun, 3: 166-218.
• DEMİRCİ, Kürşat (1997), “Haham”, DİA, c. XV, İstanbul: TDV Yay., 134-135.
• DOöAN, Hatice (2010), “Osmanlı Devleti’nde Musta‘ribeler”, Türk-İslâm Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi, Konya, 9: 215-224.
• FATÎN DÂVÛD EFENDİ (yty), Hâtimetü’l-Eş‘âr, Süleymaniye Ktph. Rauf Yektâ 310.
• FÂZIL BEG-İ ENDERÛNÎ (1287), Dîvân, Mısır: Bulak Matbaası, 284 s.
• -------------------------------- (1279), Dîvân, İzmir Milli Kütüphanesi, 275 vr.
• -------------------------------- (1280), Dîvân, İzmir Milli Kütüphanesi, 231 vr.
• --------------------------------, Dîvân, Topkapı Sarayı Hazine Kitaplığı 852, 42 vr.
• --------------------------------, Dîvân, Topkapı Sarayı Hazine Kitaplığı 893, 99 vr.
• -------------------------------- (1214), Dîvân, Topkapı Sarayı Hazine Kitaplığı 906, 102 vr.
• -------------------------------- (1253), Hûbânnâme, Mısır: Bulak Matbaası.
• -------------------------------- (1253), Zenânnâme, Mısır: Bulak Matbaası.
• GELİBOLULU ÂLÎ, Hâlâtü’l-Kâhire mine’l-Âdâti’z-Zâhire, (sadel. Orhan ùaik Gökyay), Ankara: Kültür ve Turizm Bak. Yay., 1984.
• GRAVES, Robert, Raphael Patai (2009), İbrani Mitleri (çev. Uğur Akpur), İstanbul: Say Yay.
• GÜNDÜZ, ùinasi (1998), Din ve İnanç Sözlüğü, Ankara: Vadi Yay.
• GÜRGENDERELİ, Müberra (2002), Hasan Ziyâî Hayatı, Eserleri, Sanatı ve Divanı (İnceleme-Metin), Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.
• GÜRKAN, Salime Leyla (2010), Yahudilik, 2. Baskı, İstanbul: İSAM Yay.
• HARMAN, Ömer Faruk (1997),“Harun”, DİA, c. XVI, İstanbul: TDV Yay., 254-256.
• ----------------------------- (2002), “Kuds”, DİA, XXVI, Ankara: TDV Yay., 323-327.
• ----------------------------- (2006), “Musa”, DİA, XXXI, İstanbul: TDV Yay., 207-213.
• ------------------------------(1995), “Yahudilikte Peygamberlik ve Peygamberler”, İslâm Tetkikleri Dergisi (Nihad M. Çetin Hatıra Sayısı), IX, İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi, 127-161.
• HASAN, Cafer Hadi (2000), “İbranice”, DİA, XXI, İstanbul: TDV Yay., 366-367.
• HATİBOöLU, İbrahim (2001), “İsrâiliyat”, DİA, XXIII, İstanbul: TDV Yay., 195-199.
• HORATA, Osman (2006), “Nedîm’den Sürûrî’ye mahallî/folklorik söylem: Klasik estetikte çözülüşün şok dalgaları”, Türk Edebiyatı Tarihi (4 cilt), 2, İstanbul: KBY, 461-482.
• KARATAY, Ethem Fehmi (1961), Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Kataloğu, 2 cilt, İstanbul: Topkapı Sarayı Müzesi.
• KOÇ KESKİN, Neslihan (2010), “I. Abdülhamit’in ùehzadelerinin Bed’-i Besmele Törenini Anlatan Enderunlu Fazıl’ın Surnâme-i ùehriyâr’ı Üzerine”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 27: 149-186.
• KUR’AN-I KERÎM VE AÇIKLAMALI MEÂLİ, İstanbul: TDV Yay., 2007.
• KÜÇÜK, Sabahattin (1995), “Enderunlu Fâzıl”, DİA, XI, İstanbul: TDV Yay., 188-189.
• MORDTMANN, J. H. (1991), “Fâdıl Beg”, The Encyclopaedia of Islam (New Edition), II, Leiden: E. J. Brill, 727-728.
• ONAY, Ahmet Talat (1996), “ùişede Peri”, Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar, İstanbul: MEB Yay.
• ÖZTÜRK, Nebiye (2002), Zenânnâme Enderunlu Fâzıl, YL, İstanbul Ünv. Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2002, 191 s.
• PAKALIN, Mehmed Zeki (1993), Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, III cilt, İstanbul: MEB Yay.
• REDA, Nevin (2010), “Kur’ân’ın Tâlût’u ve Antik Yahudi Krallığının Yükselişi: Metinlerarası Bir Okuma” (çev. Mustafa ùentürk), Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, IX, Çorum, 17: 201-222.
• SCHMIDT, Jan (1993), “Fazıl Beg Enderuni, Social Historian or Poet?” Decision Making and Change in the Ottoman Empire, (Edt. Caesar E. Farah), Kirksville: The Thomas Jefferson Unv. Press, 183-192.
• SHAW, Stanford J. (2008), Osmanlı İmparatorluğu’nda ve Türkiye Cumhuriyeti’nde Yahudiler, İstanbul: Kapı Yay.
• ùEMSEDDİN SÂMİ (1996), Kâmûsü’l-A‘lâm, 6 cilt, Ankara: Kaşgar Neşriyat.
• TANYU, Hikmet (1966), “Yahudiliğin Kutsal Kitapları ve Esasları, İlmî İnceleme ve Tenkidi, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XIV, Ankara, 11: 95-124.
• TAYYARZÂDE MEHMED ATÂ (1293), Târîh-i Atâ, V cilt, İstanbul, 1293.
• TDV İSLÂM ANSİKLOPEDİSİ (DİA), (devam ediyor), TDV, 40 cilt, 1988-2011.
• YARDIM, Ali (1997), İzmir Milli Kütüphanesi Yazma Eserler Kataloğu, İzmir: İzmir Milli Kütüphane Vakfı.
• YAZIR, Elmalılı Muhammed Hamdi (1935), Hak Dini Kur’ân Dili, 9 cilt, İstanbul: Matbaa-i Ebüzziya.
• YILMAZ, Ozan (2008), 16. Yüzyıl ùârihlerinden Sudî-i Bosnevî ve ùerh-i Gülistân’ı, DR, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul, VII+991 s.
• YÖNTEM, Ali Cânib (1977), “Fâzıl”, İslâm Ansiklopedisi, 4, İstanbul: MEB Yay., 529-531.
• e’z-ZEHEBÎ Muhammed Hüseyin (2002), “Tefsir ve Hadiste İsrâiliyyât” (çev. Muhammet Yılmaz), Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, II, Adana, 1: 155-189.