About “Birgerü” in Uighur

Yıl 2012, Cilt: 13 Sayı: 24, 93 - 100, 01.12.2012

Erdem Uçar

Öz

Texts in Uighur in early times, considering Turkish philology of that time, were quite advanced and well-written, but some ambiguous points cause small failures in their interpretation. The expression ‘birgerü’, the subject of this paper, was first ascertained by Friedrich Wilhelm Karl Müller. Reading this expression correctly, he incorrectly interpreted it. His study became a reference for the basic works of Old Turkish and those who put forth their opinions about the meaning and the structure of this expression could not rid of Müller’s influence. This paper presents a detailed study on the meaning and the structure of ‘birgerü’ with the examples in Uighur.

Anahtar Kelimeler

Uighur, birgerü, +gAr, –U, petrified converb

Uygurca Birgerü Üzerine

Öz

Erken dönem Uygurca edisyonlarının Türk filolojisi açısından dönemi içerisinde ileri düzeyde olduğu söylenebilir. Bununla beraber kimi noktalardaki olumsuzlukların küçük anlamlandırma hatalarına da sebep olduğu bilinen bir gerçektir. Makalenin konusu olan birgerü’yü Uygurcada ilk tespit eden, doğru bir şekilde okuyan, ama yanlış anlamlandıran Friedrich Wilhelm Karl Müller’in bu yanlış anlamlandırması Eski Türkçenin temel eserlerinde bir referans olmuş, kelimenin yapısı ve anlamı hakkında fikir ileri sürenler Müller’in etkisinden kurtulamamıştır. Makalede, birgerü’nün yapısı ve anlamı hakkında Uygurcadan getirilecek örneklerle ayrıntılı bir inceleme ortaya konmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Uygurca, birgerü, +gAr, –U, kalıplaşmış zarf fiil

Kaynakça

• Marcel Erdal, biriki~birki’nin yazıtlarda geçtiği dört yerde sıfat olarak kullanıldığını, bu nedenle zarf kökenli olamayacağını, +kI ile teşkil edildiğini düşünüyor. Kelimenin cümle içinde aldığı vazife kökeni hakkında kesin olarak bir bilgi verebilir mi? Meselâ, Eski Türkçe barça yerine göre bazen sıfat bazen de zarf olabilmekte. 8 Nogayca
• birge (Atay 2001: 71) ile Özbekçe birge’nin +gA’nın kalıplaşması (Korkmaz
• : §5) ile oluştuğu fikrini kanıtlayacak anlamsal bir delil bulmak oldukça zor.
• ALİMOV, Rysbek (2011). “Eski Türkçe +GArU ve Kırgızcadaki Kalıntısı”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, C. VIII/4: 92–107.
• AL–RABGHNjZƮ (1995). The Stories of the Prophets: Qi܈a܈ Al–AnbiyƗ’, An Eastern Turkic Version, Vol. I, Critically Edited by H[endrik] E[rik] Boeschoten, M[arc] Vandamme and S[emih] Tezcan with the assistance of H. Braam, B. Radtke; Vol. II. Transleted into English by H[endrik] E[rik] Boeschoten, J. O’kane and M[arc] Vandamme. Leiden, New York, Köln: E. J. Brill.
• ARIKOöLU, Ekrem (2005). Örnekli Hakasça–Türkçe Sözlük, Ankara: Akçağ Yayınları.
• ATAY, Ayten (2001). “Nogay Türkçesinde Hâl Eklerinin Zarf Yapma İşlevi Üzerine”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 11: 70–75.
• AXUNDOV, Ağamusa (2006). Azerbaycan Dilinin İzahlı Lügeti, C. I. Azerbaycan Élmler Akademiyası, Nesimi Adına Dilçilik Institutu, Bakı: ùerq–Qerb.
• BANG KAUP, Willi (1980). Berlin’deki Macar Enstitüsünden Türkoloji Mektupları (1928–1934), Çev. ùinasi TEKİN, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• BANG KAUP, Willi; Annemarie von GABAIN (1930). Türkische Turfan–Texte III, SBAW. Berlin: 183–211.
• BARUTÇU, Fatma Sema (1987). Uygurca SadƗprarudita ve Dharmodgata Bodhisattva Hikâyesi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Ankara [Yayınlanmamış Doktora Tezi].
• BERTA, Árpád (2010). Sözlerimi İyi Dinleyin ..., Türk ve Uygur Runik Yazıtlarının Karşılaştırmalı Yayını, Çev. Emine YILMAZ. Ankara: TDK Yayınları.
• CLAUSON, Sir Gerard (1972). An Etymological Dictionary of Pre–Thirteenth Century Turkish, Oxford: Oxford University Press.
• ERDAL, Marcel (1991). Old Turkic Word Formation, A Functional Approach to the Lexicon, Vol. I–II, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• ERDAL, Marcel (2004). A Grammar of Old Turkic, Leiden–Boston: E. J. Brill.
• ERİCKSON, John A. (2002). “On the Origin of the Directive Case in Turkic”, Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, Vol. LV/4: 403–411.
• GABAIN, Annemarie von (1954). Türkische Turfan–Texte VIII, Texte in BrƗhmƯschrift, Berlin.
• GILES, A[llen] Herbert (1964). A Chinese–English Dictionary, Vol. I–II, Second Edition, Revised&Enlarged. Shanghai–London 1912: Paragon Book Reprint Corp. New York.
• GRÖNBECH, K[aare] (1995). Türkçenin Yapısı, Çev. Mehmet Akalın, Ankara: TDK Yayınları.
• GRØNBECH, Kaare (1942). Komanisches Wörterbuch, Türkischer Wortindex zu Codex Cumanicus, Kİbenhavn: Einar Munksgaard.
• HAMILTON, James Rusell (1998). Dunhuang Mağarasında Bulunmuş Buddhacılığa İlişkin Uygurca El Yazması: İyi ve Kötü Prens Öyküsü, Çev. Vedat KÖKEN. Ankara: TDK Yayınları.
• KARA, György; Peter Zieme (1977). Die uigurischen Übersetzungen des Guruyogas ‚Tiefer Weg’ von Sa–skya Pandita und der Mañ–juĞrƯnƗmasamgƯti, Berlin: Akademie der Wissenschaften der DDR. Zentralinstitut für Alte Geschichte und Archäologie. Schriften zur Geschichte und Kultur des Alten Orients. Berliner Turfantexte 8.
• KAYA, Ceval (1994). Uygurca Altun Yaruk, Giriş, Metin ve Dizin, Ankara: TDK Yayınları.
• KORKMAZ, Zeynep (1994). Türkçede Eklerin Kullanılış ùekilleri ve Ek Kalıplaşması Olayları, III. Baskı, Ankara: TDK Yayınları.
• MAGRUFOVA, Z. M. (1981). Uzbek Tiliniƾ İzoxli Lugati, [C.] I. A–R, Moskva: “Rus Tili” Neşriyeti.
• MONIER–WILLIAMS, Sir Monier (1899). A Sanskrit–English Dictionary, Etymologically and Philologically Arranged with Special Reference to Cognate Indo–European Languages. Oxford.
• MÜLLER, Friedrich Wilhelm Karl (1908). Uigurica [I], 1. Die Anbetung der Magier, ein christliches Bruchstück; 2. Die Reste des buddhistischen “Goldglanz–snjtra”, ein vorläufiger Bericht. AKPAW. Phil.–hist. Cl. 1908: 2, Berlin.
• NADALYAEV, V[ladimir] M. vd. (1969) Drevnetyurkskiy Slovar’, Leningrad: Akademiya Nauk SSSR. Institut Yazıkoznaniya.
• NOBEL, Johannes (1958). SuvarnaprabhƗsottama–Snjtra, das Goldglanz–Snjtra. Ein Sankrittext des MahƗyƗna–Buddhismus, I–Tsing’s Chinesische Version und Ihre Tibetische Übersetzung. I–Tsing’s Chinesische Version übersetzt, eingeleitet, erläutert und mit einem Photomechanischen Nachdruck des Chinesischen Textes Versehen. Erster Band. Leiden: E. J. Brill.
• ÖLMEZ, Mehmet (1991). Altun Yaruk. III. Kitap (= 5. Bölüm), Ankara: Odak Ofset.
• ÖLMEZ, Mehmet (1994). Hsüan–Tsang’ın Eski Uygurca Yaşamöyküsü, VI. Bölüm, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara [Yayınlanmamış Doktora Tezi].
• ÖZÖNDER, F[atma] Sema Barutçu (1998). Abidarim Kınlıg Kokavarti ùastirtakı Çınkirtü Yörüglerning Kingürüsi’nden Üç İtigsizler, Giriş–Metin–Tercüme–Notlar–İndeks, Ankara: TDK Yayınları.
• RADLOV, V[asiliy] V[asil’eviç]; S[ergey] E[fimoviç] MALOV (1913–1917). SuvarnaprabhƗsa, (Sutra zolotogo bleska), Tekst’ uygurskoy redaktsii, İzdali V. V. Radlov i S. E. Malov, I–IV. Bibliotheca Buddtica: XVII, St. Petersburg. [I–II: 1913; III– IV: 1914; V–VI: 1915; VII–VIII: 1917].
• RÖHRBORN, Klaus (1971). Eine uigurische Totenmesse, Text, Übersetzung, Kommentar, Faksimiles. Berlin: Akademie der Wissenschaften der DDR. Zentralinstitut für Alte Geschichte und Archäologie, Schriften zur Geschichte und Kultur des Alten Orients 4, Berliner Turfantexte 2.
• RÖHRBORN, Klaus (1977–1998). Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der Vorislamischen Türkischen Texte aus Zentralasien, Lieferung 1–6, Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.
• SCHWARZ, Henry G. (1992). An Uyghur–English Dictionary, Western Washington University: Washington.
• TEKİN, ùinasi (1971). Die Kapitel über die Bewußtseineslehre im uigurischen Goldglanzsnjtra (IX–X), Bearbeitet von Klaus Röhrborn; Peter Schulz, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• TEKİN, Talat (1992). “Notes on Old Turkic Word Formation”, Central Asiatic Journal, Vol. XXXVIII/2: 244–281. (Review)
• TEZCAN, Semih (1974). Das uigurische Insadi–Snjtra, Berlin: Akademie der Wissenschaften der DDR. Zentralinstitut für Alte Geschichte und Archäologie, Schriften zur Geschichte und Kultur des Alten Orients 6, Berliner Turfantexte 3.
• UÇAR, Erdem (2013a). Altun Yaruk Sudur, IX. Kitap: Bölüm XXI–XXV. Edisyon, Tercüme, Açıklamalar ve Dizin. [Baskıda].
• UÇAR, Erdem (2013b). Die uigurische Fassung des Goldglanz–Snjtras, Buch V (Altun Yaruk Sudur), eingeleitet, nach den Handschriften aus Berlin und St. Petersburg herausgegeben, übersetzt und kommentiert, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag [Baskıda].
• WILKENS, Jens (2000). Alttürkische Handschriften Teil 8: Manichäisch–türkische Texte der Berliner Turfansammlung, Verzeichnis der Orientalischen Handschriften in Deutschland XIII, 16, Stuttgart: Franz Steiner Verlag.
• WILKENS, Jens (2001). Die drei Körper des Buddha (TrikƗya), das dritte Kapitel der uigurischen Fassung des Goldglanz–Snjtras (Altun Yaruk Sudur) eingeleitet, nach den Handschriften aus Berlin und St. Petersburg herausgegeben, übersetzt und kommentiert, Turnhout (Belgien): Berliner Turfantexte 21.
• WILKENS, Jens (2007). Das Buch von der Sündentilgung, Edition des alttürkisch– buddhistischen Kšanti Kılguluk Nom Bitig, Turnhout (Belgien): Berliner Turfantexte 25.
• YUDAHIN, K[onstantin] K[uz’miç] (1994). Kırgız Sözlüğü, Çev. Abdullah TAYMAS, 2 Cilt. III. Baskı, Ankara: TDK Yayınları.
• ZIEME, Peter (1985). Buddhistische Stabreimdichtungen der Uiguren, Berlin: Akademie der Wissenschaften der DDR. Zentralinstitut für Alte Geschichte und Archäologie, Schriften zur Geschichte und Kultur des Alten Orients, Berliner Turfantexte 13.
• ZIEME, Peter; György Kara (1979). Ein uigurisches Totenbuch, NƗropas Lehre in uigurischer Übersetzung von vier tibetischen Traktaten nach der Sammelhandschrift aus Dunhuang British Museum Or. 8212 (109), Wiesbaden: Otto Harrassowitz.