Sphere, Sphere and Cone Cross-section/Boss and Rosette in the Architectural Decorations in the Period of Anatolian Seljuks and Principalities

Yıl 2013, Cilt: 19 Sayı: 19, 221 - 244, 01.12.2013

Nermin Şaman Doğan , Turgay Yazar

Öz

Although there have been many studies about the decorations of Anatolian Seljuk and Principality periods, there are still ongoing disputes about ornamentation terminology. In this study, the aim is to identify sphere, sphere and cone cross-sections/bosses and rosettes. The use of sphere, sphere cross-sections/bosses and rosettes is a common practice during the Seljuk and Principality periods. Mostly, bosses and rosettes have been lined gradually and symmetrically in the portal, the mihrab’s recess and the squinch.
Sphere cross sections/bosses and rosettes reflect a variety of construction and ornamentation techniques. In terms of construction techniques, two main groups attract attention: the ones that are directly carved onto the surface of the stone and the ones that have been added or implemented to the surface of the stone. Carving is the most common decoration technique, and geometrical designs, especially stars, are the most common ornamentation types. The technique of perforations is preferred because they are more suitable for the forms of sphere, sphere and cone cross-sections.
Sphere, sphere and cone cross sections/bosses and rosettes in the Anatolian Seljuk and Principality periods are most commonly seen in buildings in the cities of Karaman, Kayseri, Konya, Niğde, and Sivas in the Central Anatolian Region. In other words, these features are common in regions where stone materials are densely used, and we encounter them on the portals of large scale constructions such as hans, madrasah, hospital and mosques.

Anahtar Kelimeler

The Seljuks, principalities, ornamentation, sphere, cone, boss, rosette.

ANADOLU SELÇUKLU VE BEYLİKLER DÖNEMİ MİMARİ SÜSLEMESİNDE KÜRE, KÜRE VE KONİ KESİTİ/KABARA, ROZET

Öz

Anadolu Selçuklu ve Beylikler Dönemi bezemelerini konu alan çok sayıda çalışma yapılmış olmasına rağmen, süsleme terminolojisindeki tartışmalar devam etmektedir. Bu çalışmada mimari bezemede çok kullanılan küre, küre ve koni kesitleri/kabaralar ile rozetlerin tanımlanması amaçlanmıştır. Selçuklu- Beylikler Dönemi yapılarında küre, küre ve koni kesitleri/kabaralar ile rozetler kullanılmıştır. Çoğunlukla kabara ve rozetler yapıların taç kapı, mihrap kavsara ve kemer köşeliklerine kademeli ve simetrik dizilmişlerdir.
Küre ve koni kesitleri/kabaralar ile rozetler çeşitli yapım ve süsleme tekniklerini yansıtır. Yapım tekniğinde taşın yüzeyine doğrudan işlenenler ve taşın yüzeyine eklenen veya monte edilenler olarak iki ana grup dikkati çeker. Bezeme tekniğinde en çok oyma, süsleme türünde geometrik motifler özellikle yıldız çeşitlemeleri karşımıza çıkar. Delik işi süsleme tekniği küre ve koni kesitlerinin biçimine uygun olduğu için tercih edilmiştir.
Anadolu Selçuklu ve Beylikler Dönemi’nde küre, küre ve koni kesitleri/kabaralar ile rozetler en çok Orta Anadolu Bölgesi’nde özellikle Karaman, Kayseri, Konya, Niğde ve Sivas illerindeki yapılarda görülür. Bir başka deyişle bu ögeler taş malzeme kullanımının yoğun olduğu çevrelerde, özellikle büyük ölçekli yapıların (han, medrese, darüşşifa, cami) taç kapılarında karşımıza çıkar.

Anahtar Kelimeler

Selçuklu, beylikler, süsleme, küre, koni, kabara, rozet.

Kaynakça

• Altun, A. (1978). Anadolu’da Artuklu Devri Türk Mimarisi’nin Gelişmesi. İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Anonim. (1972). Monuments of Armenian Architecture. Beirut: Hamazkain Association Garmirian Fund Publication.
• Anonim. (1977). Illustrated Dictionary of Historic Architecture (C. M. Harris, Ed.). New York: Dover Publications.
• Arıkan, N., Tuğutlu, E. ve Eraslan, Y. (2009). Kırşehir Emiri Caca Bey ve Medresesi “Simetrik Yaklaşımlar”. Kırşehir: Kırşehir Valiliği Yayınları.
• Arseven, C. E. (1965). Sanat Ansiklopedisi, II. İstanbul: Millî Eğitim Yayınları.
• Arseven, C. E. (1998). Sanat Ansiklopedisi, IV. İstanbul: Millî Eğitim Yayınları.
• Bakırer, Ö. (1976). On Üç ve On Dördüncü Yüzyıllarda Anadolu Mihrapları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Bakırer, Ö. (1981). Selçuklu Öncesi ve Selçuklu Dönemi Anadolu Mimarisinde Tuğla Kullanımı, I. Ankara: Orta Doğu Teknik Üniversitesi Yayınları.
• Balcı, M. (2007). Analitik Geometri. Ankara: Balcı Yayınları.
• Bilget, B. (1989). Sivas Gök Medrese. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Bilget, B. (1991). Sivas Buruciye Medresesi. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Cantay, G. (1992). Anadolu Selçuklu ve Osmanlı Darüşşifaları. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Curl, J. S. (1999). Oxford Dictionary of Architecture. Oxford: Oxford University Press.
• Çakmak, Ş. (2001). Erken Dönem Osmanlı Mimarisinde Taç Kapılar (1300-1500). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Çakmakoğlu Kuru, A. (1995). Kayseri’de Şah Kutluğ Han Kümbeti. Dokuzuncu Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi, 23- 27 Eylül 1991 İstanbul Bildiriler içinde (C. 2, ss. 393-406). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Demiriz, Y. (1977). XIV. Yüzyılda Ağaç İşleri. Yüzyıllar Boyunca Türk Sanatı (14. Yüzyıl) içinde (ss. 61-71). O. Aslanapa (Haz.). İstanbul: Tifdruk Matbaası.
• Deniz, B. (2007). Ağzıkara Han. Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları içinde (ss. 321- 345). (H. Acun Ed.). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Diez, E., Aslanapa, O. ve Koman, M. (1950). Karaman Devri Sanatı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Durukan, A. (2007). Aksaray Sultan Han. Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları içinde (ss. 141-159). (H. Acun Ed.). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Duymaz, A. Ş. (2007). Susuz Han. Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları içinde (ss. 274- 285). (H. Acun Ed.). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Erdemir, Y. (2007). İnce Minareli Medrese Taş ve Ahşap Eserler Müzesi. Konya: Konya Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları.
• Eser, E. (2000). 11- 14.Yüzyıllar Anadolu-Suriye Sanat İlişkileri (Cephe Mimarisinde Suriye Etkileri). Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
• Fleming, J., Honour, H. and Pevsner, N. (1972). The Penguin Dictionary of Architecture. England: Penguin Books Ltd.
• Grabar, O. (1988). İslam Sanatının Oluşumu. İstanbul: Hürriyet Vakfı Yayınları.
• Gündoğdu, H. (1982). Sivrihisar Alemşah Kümbetinin Mimarisi, Geometrik ve Figürlü Plastik Süslemeleri Üzerine. Vakıflar Dergisi, 16, 133-142.
• İslimyeli, N. (1973). Sanat Terimleri Ansiklopedisi, I (A-L). Ankara: Ankara Sanat Yayınları.
• İslimyeli, N. (1976). Sanat Terimleri Ansiklopedisi, II (M- Z). Ankara: Ankara Sanat Yayınları.
• Görür, M. (1999). Beylikler Dönemi Mimarisinde Taş Süsleme (1300- 1435)I-II. Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
• Görür, M. (2000). Amasya Gök Medrese Camii Süsleme Programı. Uluslararası Dördüncü Türk Kültürü Kongresi Bildirileri, Ankara 4- 7 Kasım 1997 içinde (C. 2, ss.1-10). Ankara.
• Hasol, D. (1979). Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü. İstanbul: Yapı Endüstri Merkezi Yayınları.
• Herzfeld, E. (1968). Damascus: Studies in Architecture III. Ars Islamica, XI-XII, 1-70.
• Karamağaralı, B. (1993). İç İçe Daire Motiflerinin Mahiyeti Hakkında. Sanat Tarihinde İkonografik Araştırmalar Güner İnal’a Armağan içinde (ss. 249- 270). Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları.
• Karamanoğlu, K. (1983). Genel Botanik. İstanbul: Çağlayan Kitabevi.
• Kuban, D. (1997). Divriği Mucizesi, Selçuklular Çağında İslam Bezeme Sanatı Üzerine Bir Deneme. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Kuban, D. (2001). Divriği Mucizesi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Kuban, D. (2007). Osmanlı Mimarisi. İstanbul: Yem Yayınları.
• Kuran, A. (1969). Karamanlı Medreseleri. Vakıflar Dergisi, 9, 209-223.
• Kutluay, S. (1988). Divriği Ulu Camii ve Darüşşifası’nın Taş Süsleme Programı, I- III. Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
• Mazot, S. (2000). Tunusia and Egypt: the Aghlabids and Fatimids. Islam Art and Architecture içinde (ss. 128-160), (M. Hattstein and P. Delius, Eds.). France.
• Meinecke, M. (1992). Die Mamlukische Architektur in Agypten und Syrien: (648/1250 bis 923/1517). Kairo: Abhandlungen des Deutschen Archaologischen Instituts.
• Mülayim, S. (1982). Anadolu Türk Mimarisinde Geometrik Süslemeler Selçuklu Çağı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Ögel, S. (1966). Anadolu Selçukluları’nın Taş Tezyinatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Önkal, H. (1996). Anadolu Selçuklu Türbeleri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Ötüken, Y. (2001). Demre-Myra Aziz Nikolaos Kilisesi Kazısından Seçme Küçük Buluntular. V. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı ve Araştırmaları Sempozyumu, Bildiriler, 19- 20 Nisan 2001 içinde (ss. 361- 384). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Özbek, Y. (2003). Osmanlı Beyliği Mimarisinde Taş Süsleme (1300- 1453). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Pakalın, M. Z. (1993). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, II. Ankara: Millî Eğitim Yayınları.
• Parman, E. (2002). Orta Çağda Bizans Döneminde Frigya (Phrygia) ve Bölge Müzelerindeki Taş Eserleri. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.
• Sayılı, A. ve Ruben, W. (1947). Türk Tarih Kurumu Adına Kırşehir’de Caca Bey Medresesinde Yapılan Araştırmanın İlk Kısa Raporu. Belleten, XI(44), 673- 691.
• Schneider, G. (1980). Geometrische Bauornamente Der Seldschuken in Kleinasien. Wiesbaden: Reichert.
• Schneider, G. (1989). Pflanzlıche Bauornamente Der Seldschuken in Kleinasien. Wiesbaden: Reichert.
• Sözen, M. (1972). Anadolu Medreseleri 2 Selçuklular ve Beylikler Devri. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Yayınları.
• Sözen, M. ve Tanyeli, U. (1992). Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Şaman Doğan, N. (2008). Isparta’da Selçuklu ve Beylikler Dönemi Mimarisi. Isparta: Isparta Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları.
• TDK. (1988). Türkçe Sözlük, 1 A-J, 2 K-Z. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tuncer, O. C. (1991). Anadolu Kümbetleri 2 Beylikler ve Osmanlı Dönemi. Ankara: Sevinç Matbaası.
• Ünal, R. H. (1982). Osmanlı Öncesi Anadolu- Türk Mimarisinde Taç Kapılar. İzmir: Ege Üniversitesi Yayınları.
• Ünal, R. H. (1989). Erzurum Çifte Minareli Medrese. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Ünal, R. H. (1992). Erzurum Yakutiye Medresesi. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Yıldırım, Ş. (2006). Philomelion’daki (Akşehir) Bizans Dönemi Taş Eserleri. Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
• 6 Mayıs 2009 tarihinde www.interaktifmatematik.com/kure.html adresinden erişildi.
• 8 Mayıs 2009 tarihinde www.interaktifmatematik.com/dik-ve-eğik-dairesel-koni-html adresinden erişildi.