BİR ADDAN EYLEM YAPIM EKİ EYLEMİN YÖNETİM ÇERÇEVESİNİ BELİRLEYEBİLİR Mİ? +(X)K- YAPIM EKİ ÜZERİNE BİR DENEME

Yıl 2023, Sayı: 38/Özel Sayı, 127 - 141, 07.07.2023

Işıl Aydın Özkan

https://doi.org/10.20427/turkiyat.1232573

Öz

Modern dilbilim kuramları tümce kuruluşunu belirleyen unsuru eylem olarak görür. Her eylem, sahip olduğu sözlüksel kütükte yer alan belli bir tümce kuruluşu meydana getirir. Eylemlerin belli bir yönetim çerçevesi ya da belli bir tümce kurma çerçevesi vardır. Bu çerçeve, eylemin hangi üyelerle tümce kurabileceğini, eylemle kurulacak tümcede yer alması gereken minimum ve maksimum üyeleri gösterir. Bu çerçeveler çeşitli genellemeler içerebilirler. Örneğin, al- vb. çiftgeçişli eylemler yönetim çerçevelerinde bir özneye, HEDEF, KONU ya da ALICI gibi anlamsal roller yüklenen, yönelme durumuyla işaretlenmiş dolaylı bir nesneye ve yalın durumda bir dolaysız nesneye gereksinim duyarlar. Bu tür eylemlerin yönetim çerçeveleri bu anlamda genel ve evrenseldir.
Bu çalışmada ise bundan farklı olarak addan eylem yapan eklerin sözlüksel kütüğün oluşmasında nasıl bir etkiye sahip olduğu üzerinde durulacaktır. Sözlüksel kütüğün ve yönetim çerçevesinin oluşmasında eylemin gerektirdiği mantıksal ve anlamsal koşulların belirleyici olduğu açıktır. Ancak belli ekler belli tür sözcüklere gelerek onlardan her zaman aynı yönetim çerçevesine sahip eylemler türetiyorsa bahsi geçen yapıyı kurma potansiyelinin de eke ait olduğu düşünülebilir mi? Bu sorunun cevabı çalışmada Türk dilinin tarihi dönemlerinde (adak-, birik-, çavık-, içik-, keçik-, muñuk-, vb.) ve Türkiye Türkçesinde (birik-, gözük-, gecik- vb.) addan eylem türeten +(X)k- yapım ekini almış eylemler üzerinden test edilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

addan eylem yapım eki, +(X)k- eki, yönetim çerçevesi, eklerin işlevleri, üye yönetme potansiyeli.

Can a Suffix that Make Verbs from Nouns Determine the Government Frame of the Verb? A study on +(X)K- Derivational Suffix

Öz

Modern linguistics theories consider the verb as the determining element of constructing sentence. Accordingly, every verb generates a certain sentence construction which lies in lexical entry it has. Every verb has a certain government frame. In other words, every verb has a certain sentence construction frame. This frame shows that with which arguments this verb would construct a sentence, minimum and maximum necessary units/elements in the sentence to be constructed with that verb. These frames may contain various generalizations. For instance, ditransitive verbs such as al- need a subject, an indirect object marked nominative and attributed semantic roles such as THEME, TOPIC, RECIPIENT. The government frames of such verbs are general and universal, and it is natural that similar arguments may occur in certain government frames.
In this study, apart from this theory, we will dwell on what kind of effect suffixes that make verbs from nouns have on the formation of lexical entry. It is evident that in the formation of lexical entry, by extension its government frame, logical and semantic components required by the verb are determinant. But if certain suffixes derive verbs having the same government frame by being added to certain kinds of word, is it possible to think that the potential of forming aforementioned structure belongs to the suffix as well? We will try to answer this question by examining verbs taking +(X)k- derivational suffix that makes verbs from nouns in the historical periods of Turkish (adak-, birik-, çavık-, içik-, kėçik-, muñuk- etc.) and Modern Turkish (birik-, gözük-, gecik- etc.).
Keywords: Suffix that make verbs from nouns, +(X)k- Suffix, government frame, functions of suffixes, valency.

Anahtar Kelimeler

suffix that make verbs from nouns, +(X)k- Suffix, government frame, functions of suffixes, valency.

Kaynakça

• Akar, A. (2018). Oğuzların Dili Eski Anadolu Türkçesine Giriş. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Arat, R. R. (2007). Kutadgu Bilig I Metin. Ankara: TDK Yayınları.
• Arat, R. R. (1991). Eski Türk Şiiri. Ankara: TTK Yayınları.
• Argunşah, M. ve Güner, G. (2015). Codex Cumanicus. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Atalay, B. (1945). Et-Tuhfetü’z-zekiyye fi’l-lugāti’t-Türkiyye. İstanbul.
• Atalay, B. (1940). Dîvânu Lugâti’t-Türk Tercümesi I. Ankara.
• Atalay, B. (1940). Dîvânu Lugâti’t-Türk Tercümesi II. Ankara.
• Bang, W, Gabain, A. v. (1929-1931). Türkische Turfan-Texte I-V. Berlin: Akademie Verlag
• Banguoğlu, T. (1995). Türkçenin Grameri. Ankara: TTK Basımevi.
• Boz, E. (2013). Türkiye Türkçesi Biçimsel ve Anlamsal İşlevli Biçimbilgisi. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Cihan, S. (2021). Mukaddimetü’l Edeb Yozgat Nüshası Giriş-Metin-Notlar-Sözlük-Dizin. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Doktora Tezi. Ankara.
• Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish (EDPT). Oxford: Clarendon Press.
• Çötüksöken, Y. (2011). Yapı ve İşlevlerine Göre Türkiye Türkçesinin Ekleri. İstanbul: Papatya Yayıncılık.
• Demir, N., Aslan Demir, S., Yılmaz, E. ve Erdem, M. (2017). Türkçe Biçim Bilgisi (H. Pilancı, Ed.). Eskişehir: Eskişehir Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayınları.
• Demirci, Ü. Ö. (2016). Eski Türkçede Fiiller. Kocaeli: Umuttepe Yayınları.
• Eckmann, J. (2017). Çağatayca El Kitabı (Çev. Günay Karaağaç). Ankara: TDK Yayınları.
• Eker, S. (2003). Çağdaş Türk Dili. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Eraslan, K. (1996). Ali Şir Nevayi Nesaimü’l-Mahabbe. Ankara: TDK Yayınları.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formation A Functional Approach to the Lexicon Vol. II. Wiesbaden: Otto Harrassowitz Verlag.
• Erdem, M. (2011). Türkçede Çekim ve Yapım Eklerinin Özellikleri ve Sınırları. Bilig, Yaz 2011, Issue 58: 71-90.
• Ergin, M. (2013). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Yayınları.
• Gabain, A. V. (1988). Eski Türkçenin Grameri (Çev. Mehmet Akalın). Ankara: TTK Basımevi.
• Gabain, A. V. (1954). Türkische Turfan-Texte VIII. Berlin: Akademie Verlag
• Gülsevin, G. (1997). Eski Anadolu Türkçesinde Ekler. Ankara: TDK Yayınları.
• Güncel Türkçe Sözlük. 29.10.2022 tarihinde https://sozluk.gov.tr adresinden erişilmiştir.
• Göksel, A. ve Kerslake, C. (2005). Turkish: A Comprehensive Grammar. Londra ve New York. Routledge.
• Hacıeminoğlu, N. (1991). Harezm Türkçesi ve Grameri. Ankara: TTK Basımevi.
• Hacıeminoğlu, N. (1996). Karahanlı Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Hacıeminoğlu, N. (1991). Türk Dilinde Fiiller En Eski Türkçeden Çağdaş Türk Şivelerine Kadar. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Hacıeminoğlu, N. (1968). Kutb’un Hüsrev ü Şirin ve Dil Hususiyetleri. İstanbul.
• Haspelmath, M. ve Sims, A. U. (2010). Understanding Morphology. İngiltere: Hodder Edition.
• Hazai, G. ve Tietze, A. (2006). Ferec ba’d eş-şidde (Ein frühosmanisches Geschichtenbuch), 1. Band, Text. Berlin: Klaus Schwarz Verlag.
• Karaoğlu, S. (2020). Türetimlikler, Türkiye Türkçesi II Biçimbilgisi içerisinde (s. 175-234) (Ed. Erdoğan Boz). Ankara: Gazi Kitabevi.
• Kaya, C. (1994). Uygurca Altun Yaruk. Ankara: TDK Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi. Ankara: TDK Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2003). Türkiye Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Müller, F. W. (1911). Uigurica II. Berlin: ABAW.
• Shogaito, M. (2008). Uigurubun abidarumaronshono bunkengakutekikenkyū [Uighur Abdhidharma Texts: A Philological Study]. Kyōto: Nakanishi Publishing.
• Şen, S. (2014). Eski Uygur Türkçesi Dersleri. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Tarama Sözlüğü, 30.10.2022 tarihinde https://sozluk.gov.tr adresinden erişilmiştir.
• Taş, İ. (2009). Kutadgu Bilig’de Söz Yapımı. Ankara: TDK Yayınları.
• Tekin, Ş. (1980). Maitrisimit nom Bitig, Berliner Turfantexte IX. Berlin.
• Tekin, T. (2010). Orhon Yazıtları. Ankara: TDK Yayınları.
• Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi Grameri. İstanbul: Sanat Kitabevi.
• Tezcan, S. (1975). Eski Uygurca Hsüan Tsang Biyografisi. Ankara.
• Yıldız, İ., Uzdu Yıldız, F. ve Günay, D. V. (2014). Biçimbirimler: Türetim ve İşletim Ardıllarının Sözlü Dildeki Kullanım Sıklığı. İstanbul: Papatya Yayıncılık.
• Yüce, N. (1993). Mukaddimetü’l Edeb, Şuşter Nüshası. Ankara: TDK Yayınları.