AFGANİSTAN SAHASI TAHAR İLİ ÇAĞDAŞ ÖZBEK ŞİİRİNDE ÇAĞATAY TÜRKÇESİNİN BİÇİM BİLGİSEL İZLERİ

Yıl 2021, Cilt: 5 Sayı: 1, 122 - 130, 20.06.2021

Najibullah Bigzad

https://doi.org/10.30563/turklad.823192

Öz

Afganistan, yüzyıllardır Türklerin yaşadığı ve büyük devletler kurduğu bir ülkedir. Ülkenin kuzey bölgesi kadim bir Türk coğrafyası sayılır. Bölgede hâlen yoğun olarak Türk boyları (Özbekler ve Türkmenler) yaşamaktadır. Afganistan nüfus idaresi başkanlığının verdiği rakamlara göre ülkede Peştun ve Taciklerden sonra üçüncü büyük etnik grup olan Özbek Türkleri, 18. yüzyıldan itibaren hâkimiyetin Peştunlara geçmesiyle uygulanan baskılar ve ülkedeki iç savaşlardan dolayı ana dillerinde eğitim görememişler. Bu süreç Afganistan Türkleri için karanlık bir dönem olarak nitelendirilebilir. Ancak, Afganistan Özbekleri özel medreselerde aldıkları dinî eğitimlerinin yanı sıra Ali Şîr Nevâî, Baba Rahim Meşreb ve Sûfî Allahyâr gibi Çağatay dönemi şair ve ediplerinin eserlerini okumayı ihmal etmemiş, böylece Çağatay Türkçesinin yazı geleneğini yazı sistemlerinde esasen şiirde canlı tutmayı başarmışlardır. Bu çalışmada, Afganistan sahası Tahar ili çağdaş Özbek şiirinde Çağatay Türkçesinin biçim bilgisel izleri araştırılmıştır. Bu amaçla, Tahar ili çağdaş Özbek şiirleri taranarak Çağatay Türkçesinin biçim bilgisel özellikleriyle karşılaştırılmış, Tahar ili çağdaş Özbek şiirinin birçok noktada, hâlen Çağatay Türkçesinin bazı biçim bilgisel izlerini taşıdığı tespit edilmiştir. Söz gelimi; Klasik Çağatay Türkçesindeki “-bAn” zarf-fiil eki, “içre, üzre, ara” gibi bazı son çekim edatları, “-A+dur” şimdiki zaman eki gibi bazı biçim bilgisel özellik, hâlen arkaik unsur olarak Tahar ili çağdaş Özbek şiirinde varlığını devam ettirmektedir. Söz konusu özellikler dikkate alındığında, Afganistan sahası çağdaş Özbek Türkçesinin edebî alanda esasen şiirde Çağatay Türkçesinin yazı geleneğini sürdürdüğü açıkça iddia edilebilir.

Anahtar Kelimeler

Tahar İli Çağdaş Özbek Şiiri, Çağatay Türkçesi, Biçim Bilgisel Özellik, Arkaik Unsur

Teşekkür

Kendi acizane yazılarımızı kolaylıkla yayımlayabilmemiz için bu fırsatı bizlere yaratan Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi yayıncılarına ve tüm çalışma ekibine teşekkür ediyorum.

The morphological influences of chagatai turkic on the contemporary uzbek poety in the takhar province of afghanistan

Öz

Afghanistan is a country that has been ruled by the Turks for over many years. Especially the northern part of the country is one of the oldest geography of the Turks, who still live in large numbers in the Uzbek and Turkmen regions. According to the Afghanistan’s Statistics and Information Directorate, Turks are the third most populous ethnic group in Afghanistan after Pashtuns and Tajiks. Due to pressures exerted by the Pashtuns from the 18th century and the civil war in Afghanistan, the Afghan-Uzbeks were unable to study in their mother tongue in the last century, but in addition to religious education in the country's schools, they studied the works of Chagatai Turkish such as Amir Ali Shir Navai, Baba Rahim Mashrab and Sufi Allahyâr. In this way, they were able to keep the grammatical and orthographic rules of Chagatai Turkic alive, at least in their poems. In this article, the morphological influences of Chagatai Turkic on contemporary Turkic poems are discussed. For this purpose, the poetic works of contemporary Uzbek poets in Takhar province of Afghanistan have been studied. Contemporary Uzbek poetry of Takhar Province in Afghanistan still evokes the morphological features of the Chagatai Turkish in most cases. For example, the adverb suffix: “-bAn”, the prepositions “içre, üzre, ara”, the present continuous suffix “-A-dur” are still used as an old element in contemporary Uzbek poetry in the Takhar province of Afghanistan. Considering the cases above, in the present study, the grammatical and orthographic rules of Chagatai Turkic in the contemporary Uzbek poetry of Takhar province of Afghanistan have been studied.

Anahtar Kelimeler

Uzbek Poetry of Takhar Province of Afghanistan, Chagatai Turkic, Morphological Characteristics, Ancient Element

Kaynakça

• Andhoyı, M. (2000). Bâġ-ı lâle pûş. Mezar-ı Şerif: Uluğ Bek Matbaası.
• Argunşah, M. (2014). Çağatay Türkçesi. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Argunşah, M.; Yüksekkaya, G. S. (2016). Karahanlıca-Harezmce-Kıpçakça Dersleri. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Buran, A.; Alkaya, E. (2017). Çağdaş Türk Lehçeleri. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Çınarlı, Ö. (2012). Afganistan’ın Etnik Yapısı. Aksaray Üniversitesi İİBF Dergisi. 73-84.
• Duman, M.; Yağmur, Ş. (2013). -Up Zarf-Fiil Ekinin Eski Anadolu Türkçesindeki Fonetik Durumu. İstanbul Üniversitesi. Edebiyat Fakültesi Yayınları. 115-153.
• Eckmann, J. (2003). Çağatayca El Kitabı. (çev. Günay Karaağaç) Ankara: Akçağ Yayınları.
• Ergin, M. (2012). Türk Dil Bilgisi. Ankara: Boğaziçi Yayınları.
• Gültekin, M. (2014). Özbekçede Şimdiki Zaman Biçimleri ve –İshda Biçiminin Durumu. 153-160.
• Habibi, M. N. (1387/2008). Habibi Gazallari. Kabil: Saidi Yayınevi.
• Hacıeminoğlu, N. (2013). Karahanlı Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Haydari, Q. A. (1385/2006). Yayımlanmamış Şiirler Toplamı. Tahar.
• Munis, A. (2014). Hicrân Otı. Semengân: Eybek Közgüsi.
• Oğuz, E. (2001). Hedef Ülke Afganistan. Türkiye: Doğan Ofset AŞ.
• Savran, H. (2018). Türk Dilinde Yuvarlaklaşma Olayı ve Dudak Uyumu. Türkbilig. 89-96.
• Şahin, S. (2016). Afganistan Özbek Ağızlarında Kullanılan Zarf-Fiil Ekleri. TÜBAR. XXXIX:187-201
• Tali, S. Y. (1995). Senger Sesi. Pişavur: Kıssa-Hani Matbaası.
• Tolkun, S. (2016). Afganistan Özbek Şiirinin Yazım Sorunları. Uluslararası Beşeri Bilimler ve Eğitim: 187-207.
• Üşenmez, E. (2012). Modern Özbek Türkçesi (giriş-özbekistan-dil tarih metinler-gramer-sözlük). İstanbul: Akademik Kitapları Yayınevi.
• Yıldırım, F. (2019). Çindeki Özbekler Ve Özbekçe. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi. 57-86.