An assessment of usage off “-Ak” suffix in turkish

Yıl 2021, Cilt: 5 Sayı: 1, 181 - 203, 20.06.2021

Rızacan Aslıhak

https://doi.org/10.30563/turklad.868013

Öz

-Ak has been a widely used suffix in Turkish since the past. This suffix was in the form of ġaḳ / -gek in the Old Turkic, then changed to the form of -ak/-ek as a result of the falling of /ġ/ and /g/ sounds, in Western Turkic. -Ak suffix can attach to the verbal root and verbal stems, derives place names in different meanings such as pointing of a place, the meaning of location, the meaning of the place where the work is done. Besides the place names; this suffix can be used for deriving names in different meanings such as equipment names, names of many terms, adjectives in various meanings, concrete and abstract names. In addition to the later derived words such as uçak, örek, ölçek, çıkak; it is also seen in the words such as bıçġaḳ “bıçak”, orġaḳ “orak”, yumġaḳ “yumak” which have been used since the Old Turkic and its usage area is quite wide.
Because of the root centered approaches to the elements that make up the meaning of the word, the meaning that the suffix adds to the word has not been adequately studied. Turkish grammar is mostly focused on sentence view and structure. For this reason, it causes a superficial consideration of the meanings that -Ak suffix adds to the root or stem of the verb. However, it is not mentioned that this suffix adds different meanings to the word.
From this point of view; this study examines the -Ak suffix which is located as the suffix that derives the noun from the verb. The data used in the study based on the nouns included by the Turkish dictionary of Tdk. It is aimed to reveal the meaning relations between the functions of –Ak suffix and the semantic expressions of it that added to the word.

Anahtar Kelimeler

-Ak suffix, semantic classification, Turkey Turkish, Functions Of -Ak Suffix

FİİLDEN İSİM YAPAN -Ak EKİ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Öz

-Ak eki Eski Türkçeden beri kullanılan işlek bir ektir. Eski Türkçede -ġaḳ / -gek şeklinde olan bu ek, ġ / g morfeminin Batı Türkçesinde düşmesi sonucunda -ak/-ek şekline dönüşmüştür. -Ak eki eylem kök ve gövdelerine gelerek yer işaret etme, bulunulan mekân anlamı, çok bulunan yer anlamı, işin yapıldığı yer anlamı gibi farklı anlamlarda yer adları yapmaktadır. Yer adlarının yanında aygıt-araç adları, birçok terim adı, çeşitli anlamlarda karakter sıfatları, somut ve soyut adlar gibi farklı anlam ve görevlerde kullanılmaktadır. Sonradan türetilen uçak, örek, ölçek, çıkak gibi kelimelerin yanında Eski Türkçeden beri süregelen bıçġaḳ “bıçak”, orġaḳ “orak”, yumġaḳ “yumak” gibi kelimelerde de görülen bu ekin kullanım alanı oldukça geniştir.
Sözcüklerdeki anlamı oluşturan unsurların kök merkezli ele alınması nedeniyle, fiilden ad yapan -Ak ekinin kelimeye kattığı anlam yeterince incelenmemiştir. Türkiye Türkçesi dil bilgisinde daha çok görünüş ve yapıya ağırlık verilmesi; -Ak ekinin eylem kökü veya gövdesine kattığı anlamların yüzeysel olarak ele alınmasına sebep olmuş, bununla birlikte bu ekin türettiği kelimeye farklı görevlerde anlamlar katmasına değinilmemiştir.
Bu noktalardan hareketle bu çalışmada, Türk Dil Kurumu’nun Türkçe Sözlüğünde yer alan, fiilden isim yapan eklerden -Ak eki ile türemiş sözcüklerin incelenerek -Ak ekinin üstlendiği görevler arasındaki anlam ilişkileri ve ekin kelimeye kattığı anlam zenginliğinin ortaya çıkartılması amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

-Ak eki, anlamsal sınıflandırma, -Ak ekinin görevleri, Türkiye Türkçesi

Kaynakça

• Akalın, Ş.H. vd.. (2019). Türkçe sözlük. Ankara: TDK Yay.
• Aksan, D. (2004). Türkçenin söz varlığı. Ankara: Engin Yayınevi.
• Aksan, D. (2006). Anlambilim konuları ve türkçenin anlambilimi. Ankara: Engin Yayınevi.
• Arat, R.R. (1947). Kutadgu bilig. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Banguoğlu, T. (2015). Türkçenin grameri. Ankara: TDK Yay.
• Batmaz, M. (2013). Eski uygur türkçesinde tıp terimleri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara: Hacettepe Üniversitesi.
• Bilgen, İ. (1989). Dīvānu Luġāti’t-Türk’te söz yapımı. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara: Hacettepe Üniversitesi.
• Ciğa, Ö. (2013). Süheyl ü Nev-Bahâr (metin-aktarma-art zamanlı anlam değişmeleri, dizin). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Diyarbakır: Dicle Üniversitesi.
• Clauson, Sir G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth century turkish. Oxford: Oxford University Press.
• Delice, İ. (1992). Eski anadolu türkçesi ile yazılmış satırarası bir kur’an tercümesi (gramer-metin-çeviri-sözlük). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi.
• Dizdaroğlu, H. (1962). Türkçede sözcük yapma yolları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Eker, S. (2003). Çağdaş türk dili. Ankara: Grafiker Yay.
• Emre, A. C. (1943). Türkçede isim temelleri. İstanbul: TDK Yay.
• Emre, A. C. (1945). Türk dilbilgisi. İstanbul: TDK Yay.
• Eraslan, K. (2012). Eski uygur türkçesi grameri. Ankara: TDK Yay.
• Erdal, M. (1991). Old turkic word formation, a functional approach to the Lexicon, Vol I. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• Eren, H. (1999). Türk dilinin etimolojik sözlüğü, Ankara: Bizim Büro Basımevi.
• Ergin, M. (2012). Türk dil bilgisi. İstanbul: Bayrak Basım.
• Gabain, A. V. (1988). Eski türkçenin grameri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Gencan, T. N. (1979). Dilbilgisi. Ankara: TDK Yay.
• Gulcalı, Z. (2015). Eski uygurca altun yaruk sudur’dan “aç bars” hikâyesi. Ankara: TDK Yay.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye türkçesindeki türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü I/II. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Hatiboğlu, V. (1981). Türkçenin ekleri. Ankara: TDK Yay.
• Karaman, B. İ. (2009). Terim oluşturma yöntemleri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten. 57/2:45-59.
• Karaoğlu, S. (2016). Eski anadolu türkçesinde (14. yy.) türetim ekleri ve söz yapımı. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Sosyal Bilimler Enstitüsü. Eskişehir: Eskişehir Osmangazi Üniversitesi.
• Kâşgarlı, M. (2018), Dîvânü lûgat-it türk, Cilt I. Ankara: TDK Yay. (1074)
• Kâşgarlı, M. (2018), Dîvânü lûgat-it türk, Cilt II. Ankara: TDK Yay. (1074)
• Kâşgarlı, M. (2018), Dîvânü lûgat-it türk, Cilt III. Ankara: TDK Yay. (1074) Kâşgarlı, M. (2018), Dîvânü lûgat-it türk, Cilt IV. Ankara: TDK Yay. (1074)
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye türkçesi grameri şekil bilgisi. Ankara: TDK Yay.
• Kornfilt, J. (1997). Turkish. London&New York: Routledge.
• Le Coq, A.V. (1912). Türkische manichaica aus chotscho I. Berlin: Verlag Der Königl. Akademie Der Wissenschaften.
• Ölmez, M. (1991). Altun yaruk. Ankara: Odak Yay.
• Özavşar, R. (2009). Mârzubannâme tercümesi metin, çeviri, art zamanlı anam değişmeleri, dizin. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Sosyal Bilimler Enstitüsü. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi.
• Özçelik, S. (2015). Dede korkut; araştırmalar, notlar/dizin/metin. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Rabġuzī (2019). Ḳıṣaṣü’l-enbiyā (peygamber kıssaları), Cilt I. Ankara: TDK Yay. (1310).
• Rahimi, F. (2019). Fethali kaçar’ın çağatay türkçesi sözlüğü. Ankara: Akçağ Yay.
• Somut ve Soyut Nedir?. (2021, 24 Ocak). http://www.ege-edebiyat.org/docs/541.pdf
• Taş, İ. (2005). Kutadgu bilig’de söz yapımı. İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Taş, İ. (2017), Yūsuf ve zelīḫā. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, Kültür Eserleri Dizisi.
• Teres, E. (2009). Çağataycada söz yapımı. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Sosyal Bilimler Enstitüsü. İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi.
• Tekin, Ş. (1976). Uygurca metinler II – maytrısimit. Ankara: Sevinç Matbaası.
• Tekin, Ş. (2019). Uygurca metinler I kuanşi im pusar (ses işiten ilâh). Ankara: TDK Yay.
• Tietze, A. (2002). Tarihi ve etimolojik türkiye türkçesi lugatı. İstanbul: Simurg Yay.
• Toparlı, R.; Vural, H.; Karaatlı, R. (2014). Kıpçak türkçesi sözlüğü. Ankara: TDK Yay.
• Toparlı, R.; Argunşah, M. (2018). Mu′înü′l-mürîd. Ankara: TDK Yay. Toprak, F. (2017). Hoca nazar hüveydā rahāt-ı dil (inceleme-metin-dizin). Ankara: Grafiker Yayınları.
• Zamaḫşarī (2014). Mukaddimetü’l-edeb. Ankara: TDK Yay.