TÜRKMEN TÜRKÇESİNDE SOMATİK DEYİMLER

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 1, 167 - 192, 20.06.2022

Merve Demirbaş

https://doi.org/10.30563/turklad.1096794

Cited By: 1

Öz

fizyolojisini oluşturan organlar, bu organların adlandırılması ve somut olan adlandırmaların deyimleşmesi bu çalışmanın konusunu oluşturmaktadır. Organ adları, dillerdeki temel kelimeler arasında yer almakta ve diller arasındaki akrabalığın tespit edilmesinde kullanılmaktadır. Deyimlerde organ adlarının kullanımı oldukça yaygındır. Organ adlarıyla kurulan deyimler, somatik deyim olarak adlandırılmaktadır. Türkiye Türkçesi, Kırgız Türkçesi, Kazak Türkçesi, Azerbaycan Türkçesi gibi lehçelerde organ adlarıyla kurulan deyimler tespit edilmiştir. Ancak Türkmen Türkçesinde yer alan somatik deyimler üzerine bilinen bir çalışma bulunmamaktadır. Bu çalışmada öncelikle deyimler ve organ adları disiplinlerarası bir bakış açısıyla sınıflandırılmıştır. Daha sonra deyimlerde kullanılan organ adları da yapısal ve anlamsal olarak ele alınmaya çalışılmıştır. Anatomi ve dilbilim alanlarından hareketle organ adları öncelikle baş kısmındaki organlar, boyun kısmındaki organlar, gövde kısmındaki organlar, üst uzantı, alt uzantı ve vücudu kapsayan organlar olmak üzere önce altı gruba ve daha sonra her biri kendi içerisinde farklı gruplara ayrılmıştır. Türkmen Türkçesinde yer alan organ adlarıyla kurulan deyimler “Türkmen Türkçesi Türkiye Türkçesi Deyimler Sözlüğü”nde taranmış ve “Türkmen Diliniñ Frzazeologik Sözlügi” ile karşılaştırılarak tespit edilmiştir. Türkmen Türkçesinde organ adlarıyla kurulan deyimler ve bu deyimlerin anlam özellikleri sınıflandırılarak elde edilen verilerden hareketle bir sonuca varılmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

organ adı, deyim, somatik deyim, Türkmen Türkçesi

Somatic Idioms in Turkmen Turkic

Öz

Idioms that reflect the keen intelligence, core, tradition, and custom of the society and organs forming the physiology of the individual, nomenclature of these organs, and becoming idioms of these perceptible nomenclatures constitute the subject of this study. The name of organs takes place among basic words in a language. They are used for identifying relationships between languages. Using the name of organs is highly common in idioms. Idioms formed with the name of organs are called somatic idioms. Idioms formed with the name of organs are found in Turkish, Kyrgyz-Turkic, Kazakh-Turkic, and Azerbaijani-Turkic. However, there is no recognized study about somatic idioms in Turkmen-Turkic. In this study, firstly, idioms and the name of organs are categorized in line with an interdisciplinary perspective. Then, the name of organs used in idioms is considered structurally and semantically. In line with anatomy and linguistics, the name of organs is categorized into six groups as follows; organs in the head, organs in the neck, organs in the torso, organs in the upper and lower limbs, and organs covering the body, then they are sub-categorized. Idioms formed with the name of organs in Turkmen-Turkic are scanned in the “Idiom Dictionary of Turkmen-Turkic and Turkish” and found by comparing findings in “Frzazeologik Dictionary of Turkmen Language.” It is aimed to conclude with the data obtained by categorizing idioms formed with the name of organs and semantic features of these idioms.

Anahtar Kelimeler

name of organs, idioms, somatic idioms, Turkmen Turkic

Kaynakça

• Aktaş, Y. (2022). İnsan Anatomisi ve Kinesiyoloji. Erişim adresi: https://www.tvf.org.tr/wp-content/uploads/2018/04/insan_anatomisi.pdf.
• Atmaca, E. (2009). Kazak Türkçesinde ‘Göz’ Organ İsmiyle Kurulmuş Deyimlerin Yapı ve Anlam Özellikleri. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, S. 2, s. 19-35.
• Çelik, Y. (2017). Türkiye Türkçesinde Duyu Organlarıyla Kurulan Deyimler. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, S. 50, s. 72-79.
• Doğan, L. (2005). Türk Dilinde Organ Adları Üzerine Bir İnceleme. Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 1, s. 141-163.
• Gürkan, D. Ö. (2017). Kısas-ı Enbiya’da ‘Gönül’ Sözcüğüyle Kurulan Deyimlerin Organ Adları Temelinde Çağrışımsal Anlamı. Türkiyat Araştırmaları, S. 26, s. 223-231
• Hüseynova, A. (2014). Organ Adlarıyla Kurulmuş Deyimlerin Karşılaştırılması (Azebaycan-Özbek ve Türkiye Türkçesi). Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Kültür Üniversitesi.
• İlhan, N. (2007). Atasözleri ve Deyimlerimizde Beden Kelimeleri ve Kavram Alanları. Türk Dili, S. 671, s. 761-769.
• Kara, M., Karadoğan A. (2014). Türkmen Türkçesi Türkiye Türkçesi Deyimler Sözlüğü. İstanbul: Etkileşim Yayınları.
• Organ. (2021, 17 Temmuz). Erişim adresi: https://sozluk.gov.tr.
• Özezen, M. Y. (2001). Türkçede Deyimler Üzerine Birkaç Söz. Türk Dili, S. 600, s. 869-879.
• Özkan, F., Şadiyeva G. (2003). Somatik Deyimler. Bilig, S. 24, s. 135-157.
• Öztürk, H. (2013). Deyimler Bağlamında Bazı Organ Adlarının Toplum Değerleriyle İlişkisi. Turkish Studies, Y. 8/9, s. 2129-2143.
• Şahin, H. (2009). Kaşgarlı’dan Günümüze Organ İsimleriyle Kurulmuş Deyimler. Turkish Studies, Y. 4/3, s. 2020-2036.
• Tufar, N. (2010). Türk Dilinde Meronimi: Organ Adları. Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.
• Türkmen Diliniñ Frazeologik Sözlügi (2013). Aşgabat. Erişim adresi: https://www.kitaphana.net/book/1398.