BİR KIRIM TATAR ÂLİMİ OLARAK ENVER KURTUMER VE İLK KIRIM TATARCA ETİMOLOJİK SÖZLÜĞÜ

Yıl 2023, Cilt: 7 Sayı: 1, 57 - 66, 20.06.2023

Bülent Hünerli

https://doi.org/10.30563/turklad.1270921

Öz

Bir sözlüğün oluşturulması ve ortaya konulması son derece meşakkatli bir iş olmakla beraber büyük bir sorumluluk gerektirmektedir. Bu tür işlerle ilgilenen ve Sözlük Bilimi (leksikografi) olarak da adlandırılan bu dilbilim bölümünün pek çok alt dalı mevcuttur. Bunlar içinde etimoloji ve buna bağlı olarak etimolojik sözlük tasarlama, inceleme ve hazırlama işi dil çalışmalarının belki de en zor alanıdır. Etimoloji, hata yapmaya oldukça açık bir sahadır. Öyle ki belli kurallara riayet edilmediği takdirde hata yapma olasılığı kaçınılmazdır. Özellikle etimolojik çalışmalar; alanında uzmanlaşmış, etimolojik sözlüğü hazırlanacak dilin geçmişten günümüze temas ettiği yabancı dilleri bilen, tarihsel dilbilim konusunda derinleşmiş yetkin bir kadroyla yapılacak bir iştir. Etimolojik çalışmaların olmazsa olmazı; bir sözcüğün ses, şekil ve anlam açısından geçirdiği evrelerin bir tutarlılık çerçevesine oturtulmasıdır.
Bugün dünyanın en önemli dillerinin etimolojik sözlüklerin olması o dili konuşan millet için bir itibar meselesidir. Türk lehçelerindeki sözcükler hakkında kaleme alınan makale ve sözlük düzeyindeki çalışmaların daha çok son yüz yıl içinde yapıldığı görülmektedir. Aslında Türkçe üzerine ilk etimolojik sözlük denemesi 1878’te Hermann Vambery tarafından hazırlanmıştır. O tarihten günümüze Türk lehçelerinde en mükemmel etimolojik sözlük hazırlama işi devam etmektedir. Çoğu Türk lehçesinde etimoloji alanında -Türkiye Türkçesi gibi- önemli çalışmalar yapılmışken, Kırım Tatarcası ve Gagauzca gibi Türk lehçelerinde ise kapsamlı hiçbir çalışma ortaya konulmamıştır. Oysaki Kırım Tatarcada geçmişten günümüze önemli sayıda sözlük hazırlanmıştır. Bu sözlükler genel maksatlı olmaktan başka tematik ve terim sözlükleri şeklindedir. Fakat Enver Kurtumer’in hazırlamış olduğu Ḳırım-Tatar Tiliniŋ Etimologik Luġatı adlı bu çalışma hem Kırım Tatarcasına hem de Kırım Tatar sözlükçülüğünü başka bir seviye çıkarmıştır. Çalışmamızda bu eser ve eserin yazarı üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Etimoloji, Kırım Tatarca, Sözlük, Kırım

Teşekkür

ENVER KURTUMER'E TEŞEKKÜRLERİMİ SUNARIM.

Enver Kurtumer as a Crimean-Tatar scholar and his first etymological dictionary in the Crimean Tatar language

Öz

The creation and production of a dictionary is an extremely arduous task and requires a great responsibility. There are many sub-branches of this linguistics department, also called lexicography, which deals with this kind of work. Among these, etymology and, accordingly, the design, examination and preparation of etymological dictionaries is perhaps the most difficult field of language studies. Etymology is a field where mistakes can be made. So much so that if certain rules are not followed, the possibility of making mistakes is inevitable. In particular, etymological studies is a work to be carried out with a competent staff who are specialized in their field, who know the foreign languages that the language to be prepared etymological dictionary has been in contact with from the past to the present, and who are deepened in historical linguistics. The sine qua non of etymological studies is that the phases of a word in terms of sound, form and meaning are based on a framework of consistency.
The fact that the most important languages of the world have etymological dictionaries today is a matter of reputation for the nation speaking that language. It is seen that the studies at the level of articles and dictionaries about the words in Turkic dialects have been done mostly in the last hundred years. In fact, the first etymological dictionary essay on Turkic was prepared by Hermann Vambery in 1878. Since then, the work of preparing the most perfect etymological dictionary in Turkic dialects continues. While important studies have been made in the field of etymology in most Turkic dialects, such as Turkish, no comprehensive studies have been made in Turkic dialects such as Crimean Tatar and Gagauz. However, a significant number of dictionaries have been prepared in Crimean Tatar from past to present. These dictionaries are in the form of thematic and term dictionaries other than general purpose. However, this work named Ḳirim-Tatar Tiliniŋ Etimologik Luġati, prepared by Enver Kurtumer, has brought both Crimean Tatar and Crimean Tatar lexicography to another level. In our study, we will focus on this work and its author.

Anahtar Kelimeler

Etymology, Crimean Tatar Language, Dictionary, Crimea

Kaynakça

• Ahanov, K. (2021). Dil Biliminin Esasları. Ankara: TDK Yayınları.
• Demirci, K. (2017). Türkoloji İçin Dibilim. Ankara: Anı Yayıncılık.
• Gömeç, S. (2006). Türk Cumhuriyetleri ve Toplulukları Tarihi. Ankara: Akçay Yayınları.
• Howard, J. (2016). Sözlükbilime Giriş. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Kerimoğlu, C. (2014). Genel Dilbilime Giriş. Ankara: Pegem Akademi.
• Kurtumer, E. (2022). Ḳırımtatar Tiliniŋ Etimologik Luġatı. Simperopol: Arial.
• Ölmez, M. (1998). Etimoloji Sözlükleri. Kebikeç, S.6, s. 175-183
• Ölmez, M. (2008). Türkçenin Etimoloji Sözlükleri ve Soyağacı. Türklük Bilgisi Araştırmaları, C. 3 S.32/1, s. 405-414.
• Stackowski, M. (2011). Etimoloji. Ankara: TKAE Yayınları.
• Talat, T., Ölmez, M. (2003). Türk Dilleri Giriş. İstanbul: Yıldız Dil ve Edebiyat.