KAZAKÇADA DAYI KAVRAMI ÜZERİNE

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 1, 95 - 100, 20.06.2024

Emin Oba

https://doi.org/10.30563/turklad.1436174

Öz

Kuzey-Batı (Kıpçak) grubu, çağdaş Türk lehçelerinden biri olan Kazakça, söz varlığı açısından oldukça zengindir. Söz varlığını genel olarak Türkçe kökenli sözcükler oluşturmakla beraber farklı dillerden (Arapça, Farsça, Moğolca, Rusça gibi) alıntılanmış sözcükler de vardır. Bu çalışmada, Kazakçada akrabalık terimleri arasında yer alan ancak daha çok diyalektlerde kendine yer bulmuş sözcükler değerlendirilecektir. Kısacası, Kazakçada dayı kavramını karşılayan sözcükler üzerinde durulacaktır. Bu sözcükler; taġa - taġay, tayeke, dayı, naġaşı. Çalışmada bu sözcüklerin Kazakçaya nasıl geçtiği, kullanım alanları, diyalektlerdeki görünümleri, sözcüklerin kökeni, tarihî Türk lehçelerindeki ve çağdaş Türk lehçelerindeki şekilleri hakkında bilgi verilecektir. Ayrıca yukarıda belirttiğimiz sözcüklerin dışında, Kazakçada dayı anlamına gelen başka sözcüklerle ilgili de kısa bilgi verilecektir.

Anahtar Kelimeler

Kazakça, söz varlığı, dayı, akrabalık adları.

On the concept of maternal uncle in Kazakh

Öz

Kazakh, one of the modern Turkic dialects of the North-Western (Kipchak) group, is very rich in terms of vocabulary. Although the majority of the vocabulary consists of words which are Turkic origin, there are also words borrowed from different languages (such as Arabic, Persian, Mongolian, Russian). In this study, words that are among the kinship terms in Kazakh but mostly find their place in dialects will be evaluated. In short, we will focus on the words that correspond to the concept of maternal uncle in Kazakh. These words; taġa - taġay, tayeke, dayı, naġaşı. In the study, information will be given about how these words came into Kazakh, their usage areas, their appearance in dialects, the origin of the words, their forms in historical Turkic dialects and modern Turkic dialects. In addition to the words mentioned above, brief information will be given about other words that mean maternal uncle in Kazakh.

Anahtar Kelimeler

Kazakh, vocabulary, maternal uncle, kinship names.

Kaynakça

• Akkoyunlu Z., Ercilasun Ahmet B. (2014). Kâşgarlı Mahmud, Dîvânu Lugâti’t-Türk (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aksan, D. (2004). Türkçenin Sözvarlığı. Ankara: Engin Yayınları.
• Aytbayulı, Ö., vd. (2007). Diyalektologiyalık Sözdik. Almatı: Arıs Baspası.
• Baskakov, N. (1958). Karakalpakşa-Rusşa Sözlik. Moskva.
• Baskakov, N. (1963). Nogaysko-Russkiy Slovar’. Moskva.
• Battal, A. (1934). İbni-Mühennâ Lugati. İstanbul: İstanbul Devlet Matbaası.
• Buralkıulı, M. (2008). Kazak Tilinin Tüsindirme Sözdigi. Almatı.
• Kİ = Caferoğlu, A. (1931). Abû Hayyân Kitâb al-İdrâk li-lisân al-Atrâk. İstanbul: Evkaf Matbaası.
• Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi.
• Clauson, Sir G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-thirteenth Century Turkish. Oxford: Clarendon Press.
• Çeremisov, K. M. (1951). Buryatsko-Russkiy Slovar’. Moskva.
• TMEN = Doerfer, G. (1963-1975). Turkische und mongolische Elemente im Neupersischen Band I-IV. Wiesbaden: Fransz Steiner Verlag GMBH.
• Doerfer, G. (1980-1981). Temel Sözcükler ve Altay Dilleri Sorunu. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, s. 1-16.
• Eren, H. (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara: Bizim Büro.
• CC = Grønbech, K. (1942). Komanisches Wörterbuch. Türkischer Wortindex zu Codex Cumanicus. Kopenhagen.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü I-II. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Haenisch, E. (1939). Wörterbuch zu Mongḥol un nuica tobca’an (Yüanch’ao psi-hi) geheime Geshichte der Mogolen. Leipzig.
• Houtsma, M. Th. (1894). Ein Türkisch-Arabisches Glossar. Leiden: E. J. Brill.
• Iskakov, A. (2011). Kazak Edebi Tiliniŋ Sözdigi 15 cilt. Almatı.
• DLT = Kaçalin, M. (2019). Mahmûd el-Kâşgarî, Dîvânu Lugâti’t-Turk (Yayına Hazırlayan: Mehmet Ölmez). İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Kaliyev, G., O. Nakısbekov, Ş. Sarıbayev, A. Uderbayev. (2005). Kazak Tiliniŋ Aymaktık Sözdigi. Almatı: Arıs Baspası.
• Koç, K., Ayabek Bayniyazov, Vehbi Başkapan. (2003). Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayıncılık.
• Lessing, Ferdinand D. (1960). Mongolian-English Dictionary. Berkeley and Los Angeles: University of California Press.
• Li, Yong-Sŏng. (1999). Türk Dillerinde Akrabalık Adları. İstanbul: Simurg Yayınları.
• Martin, S. E. (1961). Dagur Mongolian (Grammar, Texts and Lection). Bloomington.
• Necip, E. N. (2016). Uygurca Türkçe Sözlük. Şhanghay.
• Oba, E. (2020). Kazakçanın Tarihî Türk Lehçelerine Göre Söz Varlığı. IQ Kültür-Sanat.
• ŞT = Ölmez, Z. (1996). Ebulgazi Bahadır Han Şecere-i Terākime (Türkmenlerin Soykütüğü). Ankara: Simurg Yayınları.
• Özkan, E. (2014). Dede Korkut Kitabı’nın Tarihî ve Etimolojik Sözlüğü. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• DTO = Pavet de Corturteille, M. (1870). Dictionnarie Turk-Oriental. Paris.
• ME = Poppe, N. N. (1938). Mongolskiy slovar’, Mukaddimat al-adab I-II. Moskva.
• Radloff, W. (1893-1911). Versuch eines Wörterbuches der Türk-Dialecte I-IV. Sanktpeterburg.
• Ramstedt, G. J. (1935). Kalmückisches Wörterbuch. Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura.
• Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura.
• Sanjeyev, G. D., M. N. Orlovskaya, Z. V. Şevernina. (2015-2018). Etimologiçeskiy Slovar’ Mongolskiḫ Yazıkov I-III. Moskva.
• Sevortyan, Yervand V. (1974-2003). Etimologiçeskiy Slovar’ Tyurkskih Yazıkov. Moskva.
• Smagulov, A. (2013). Kazak Esimderi (Entsiklopediyalık Anıktamalık). Almatı: Atamura.
• LÇT = Şeyh Süleymān Efendi. (1298). Lugat-i Çağatay ve Türki-yi Osmani.
• TS = XII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü. (1995-1996). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (1960). “Amca” ve “Teyze” Kelimeleri Hakkında. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, s. 283 - 294.
• Tekin, T., Mehmet Ölmez, Emine Ceylan, Zuhal Ölmez, Süer Eker. (1995). Türkmence-Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 18.
• Vasmer, M. (1986-1987). Etimologiçeskiy Slovar’ Russkogo Yazıka I-IV. Moskva: Progress.
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen, Altuigurisch - Deutsch - Türkisch (Eski Uygurcanın El Sözlüğü, Eski Uygurca - Almanca - Türkçe). Göttingen: Universitetsverlag Göttingen.
• Yudahin, K. K. (1998). Kırgız Sözlüğü, (Çev. Abdullah Taymas). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• BM = Zająckowski, A. (1958). Bulġat al-Muštāq fī luġat at-Turkwa-l-Qifʓ̌āk. Warzawa.