HİVE VE ÜRGENÇ OĞUZ AĞIZLARINDA SÖZLÜKSELLEŞMİŞ YAPILAR

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 2, 317 - 340, 20.12.2024

Mustafa Cengiz

https://doi.org/10.30563/turklad.1431931

Öz

Gelişmiş bir söz yapımı sistemine sahip olan Türk dilinde söz teşkilleri yalnızca eklerle değil, sözlük birimlerin işlenmiş biçimleriyle de yapılmaktadır. Bu sözlük birimler, anlamı tamamlayıcı unsurlar olabileceği gibi yardımcı fiil konumunda da olabilirler. Bunlar, ses düşmesi, ses benzeşmesi gibi birtakım ses bilgisel süreçler neticesinde işlenerek sözlük birim olma özelliğini kaybedip söz yapımında etkin kullanılan unsurlar durumuna gelebilmektedir.
Sözlükselleşme, dildeki unsurların türlü sebeplere bağlı olarak sözlüğe girmiş olmasını ifade etmektedir. Bu durum, çeşitli yollarla gerçekleşmektedir. Türk dilinin bazı lehçe ve ağızlarında görülebilen bu dil olgusu, Harezm’in Hive ve Ürgenç Oğuz ağızlarında da görülmektedir. Tespit edilebildiği kadarıyla sözlükselleşme süreci bu ağızlarda görevli sözcüklerin gramerleşme sonucu esas unsurla kaynaşması, yardımcı unsurların tabanlaşma yoluyla esas unsurla birleşmesi ve -(X)p zarf-fiil ekiyle gerçekleşmektedir. Tabanlaşma, al- esas fiilinden sonra kullanılan yardımcı unsurlarla et- yardımcı fiilinin, çeşitli ses bilgisel süreçler sonucu esas unsura dahil olmasıyla gerçekleşmektedir. Buna ek olarak bu ağızlarda bilen ve +din (< dey) edatları da sözlükselleşme sürecinde etkin olan görevli sözcüklerdir.
Bu çalışmada, tarihî ve çağdaş Oğuz değişkelerinde çeşitli şekillerde ele alınan sözlükselleşmiş yapıların Harezm’de konuşulan Hive ve Ürgenç Oğuz ağızlarında ne şekilde görüldüğü incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tabanlaşma, sözlükselleşme, Harezm Oğuz ağızları, gramerleşme.

Lexicalized elements in khiva and urganch oghuz dialects

Öz

In Turkic, which has a well-developed word-making system, some words are made not only with affixes but also with the processed forms of lexical units. These lexical units may be words that complement the meaning or they may be in the position of auxiliary verbs. They can be processed as a result of various phonological processes such as elision, consonant assimilation and lose their characteristic of being lexical units and become elements that are used effectively in word construction.
Lexicalization refers to the situation in which elements of a language enter the dictionary for various reasons. This situation is realized in various ways. This linguistic phenomenon, which can be seen in some sub-dialects and dialects of Turkic, is also seen in the dialects of Khiva and Urganch, which are among the Oghuz dialects spoken in Khwarezm. As far as can be determined, the lexicalization process takes place in these dialects through the fusion of the functioning words with the main element as a result of grammaticalization, the merger of auxiliary elements with the main element through becoming base, and the gerundium suffix -(X)p. The process of becoming base occurs when the auxiliary elements used after the main verb al- and the auxiliary verb et- are included in the main element as a result of various phonological processes. Additionally, in these dialects, the postpositions bilen and +din (< dey) are also functional words that are active in the lexicalization process.
This study examines how lexicalized structures, which are handled in various ways in the historical and contemporary Oghuz varieties, are seen in Khiva and Urganch Oghuz dialects spoken in Khwarezm.

Anahtar Kelimeler

The process of beconing base, lexicalization, Khwarezm Oghuz dialects, grammaticalisation.

Kaynakça

• Abdulhakim, M. (1997). Bir Qucaq Gul (Xorazmcha She’rlar). Urganch: «Xorazm» Tahririyat Nashr Bo‘limi.
• Abdullayev, F. A. (1957). Urganch Shevasining Ba’zi Bir Fonetik Hususiyatlari. O‘zbek Dialektologiyasidan Materiallar I (Red. V. V. Reshetov), Toshkent: O‘zbekiston SSR Fanlar Akademiyasining Nahsriyoti, s. 299-311.
• Abdullayev, F. A. (1958). Janubiy Xorazm Shevalarining Tarixiga Doir. O‘zbek Tili va Adabiyoti Masalalari, Son: 4, s. 61-68.
• Abdullayev, F. A. (1960). O‘zbek Tilida Qo‘sh Undoshlar. O‘zbek Tili va Adabiyoti Jurnali, Son: 5, s. 47-55.
• Abdullayev, F. A. (1961). O‘zbek Tilining Xorazm Shevalari: I Lug‘at, II Xorazm Shevalarining Tasnifi, Toshkent: O‘zbekiston SSR Fanlar Akademiyasining Nahsriyoti.
• Abdullayev, F. A. (1967). Fonetika Xorazmskix Govorov: Opıt Monografiçeskogo Opisaniya Oguzkogo i Kipçakskogo Nareçiy Uzbekskogo Yazıka. Taşkent: İzdatel’stvo «Fan» Uzbekskoy SSR.
• Abdullayev, F. A. (1978). O‘zbek Tilining O‘g‘uz Lahjasi. Toshkent: «Fan» Nahsriyoti.
• Abdurahmonov, D. (1981). Buxoro Oblast’ O‘g‘uz Shevalari. O‘zbek Tili va Adabiyoti, Son: 6, s. 18-24.
• Adilovna, X. Z. (2005). O‘zbek Tilining Qarnoq Shevasi Leksikasi. Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Alisher Navoiy Nomidagi Til va Adabiyot Enstituti, Filologiya Fanları Nomzodi Ilmiy Darajasini Olish Uchun Taqdim Etilgan Dissertatsiya.
• Alkaya, E. (2007). Kuzey Grubu Türk Lehçelerinde Edatlar. Elazığ: Manas Yayıncılık.
• Alimardanov, E. (2021). Xorazm Shevalaridagi Birlamchi Cho‘ziq Unlilarning O‘rganilishiga Doir. “O‘zbek Shevalari Tadqiqotlari: Amaliyot, Metodologiya va Yangicha Yondashuv” Mavzusidagi Respublika İlmiy-nazariy Konferansiyasi Materiallari (2021-yil, 22-may), Toshkent, s. 368-372.
• Annanurow, A., Berdiýew, R., Durdyýew, N., Şamyradow, K. (1972). Türkmen Diliniň Ersary Dialekti. Türkmenistan SSR Ylymlar Akademiyasy Magtymguly Adyndaky Dil we Edebiyat Instituty.
• Arazkulyýew, S. (1991). Türkmen Diliniň Farap Dialekti: Morfologiýa we Leksika. Aşgabat: Ylym.
• Atayevna, Z. M. (2011). Urganch Shevasi Morfologiyasi. Magistrlik Dissertatsiyasi, Urganch: O‘zbekiston Respublikasi Oliy va O‘rta Maxsus Ta’lim Vazirligi Al-Xorazmiy Nomidagi Urganch Davlat Universiteti.
• Avaz, Q. (2005). Xorazm So‘zlarining Qisqacha Izohli Lug‘ati. Urganch: “İlm Sarchashmalari”.
• Avezberdiyevich, A. A. (2018). Buxoro O‘g‘uz Shevalari Leksikasi. Toshkent: Alisher Navoiy Nomidagi Toshkent Davlat O‘zbek Tili va Adabiyoti Universiteti, O‘zbek Tili, Adabiyoti va Fol’klori Enstituti, Filologiya Fanlari Bo‘yicha Falsafa Doktori (PhD) Ilmiy Darajasini Olish Uchun Yozilgan Dissertatsiya.
• Aydemir, İ. A. (2015). Tuvacada Sözlükselleşmiş Zarf-fiilli Yapılar. Türkbilig 2015/30, s. 223-230.
• Buran, A. (1999). Türkçede Kelimelerin Ekleşmesi ve Eklerin Kökeni. 3. Uluslararası Türk Dili Kurultayı. (23-27 Eylül 1996) Bildirileri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, s. 207-214.
• Bussmann, H. (1996). Routledge Dictionary of Language and Linguistics. London and New York: Routledge.
• Cengiz, M. (2023). Özbek Türkçesinin Hive Oğuz Ağzı. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-thirteenth Century Turkish. London: Oxford University Press.
• Coşkun, M. V. (2014). Özbek Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Demirez Güneri, A. (2013). Yeni Uygur Türkçesinde Tabanlaşmış Birleşik Fiiller. Gazi Türkiyat, Güz 2013/13, s. 59-80.
• Diessel, H. (1999). Demonstratives: Form, Function and Grammaticalization (Typological Studies In Language 42). Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing Company.
• Dobos, E. (1974). An Oghuz Dialect of Uzbek Spoken in Urgench. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, Vol. 28, No. 1 (1974), pp. 75-97.
• Eker, S. (2006). Özbekistan’da Oğuzca Bir Diyalekt: Güney Harezm-Oğuzcası. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Yıl 2006, Sayı: 5, s. 113-128.
• Eltazarov, J. (2013). Ob Oguzskix Govorax s Ugrozoy İzçeznoveniya v Yujnom Kazaxstane. Tehlikedeki Diller Dergisi/Journal of Endangered Languages, 3 (3), s. 275-307.
• Gabain, A. V. (1998). Eski Türkçenin Grameri. Çev. Mehmet Akalın, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Gökçe, H. (2021). Tarihi ve Çağdaş Oğuzcada Tasviri Fiil (Fiil + Zarf-fiil + Fiil) Yapılarının Sözlükselleşmesi: Tabanlaşmış Birleşik Fiiller. Oğuz Bitig: Modern ve Tarihsel Oğuzca Üzerine Araştırmalar, İstanbul: Bilge Kültür Sanat, s. 184-193.
• Hirik, E. (2019). Seri Fiil Yapıları ve Türkçe. Karadeniz Araştırmaları, XVI/61, s. 120-141.
• Hirik, E. (2021). Seri Fiillerde Tür Değişimi ve Sözlükselleşme. Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi, 5 (2), s. 688-715.
• Hojiyev, A. (1961). Aniq Hozirgi Zamon Fe’l Formasining Kelib Chiqishi Haqida. O‘zbek Dialektologiyasidan Materiallar II (Red. V. V. Reshetov), Toshkent: O‘zbekiston SSR Fanlar Akademiyasining Nahsriyoti, s. 442-450.
• Hojiyev, A. (1966). O‘zbek Tilida Ko‘makchi Fe’llar. Toshkent: O‘zbekiston SSR «Fan» Nahsriyoti.
• Hojiyev, A. (1973). Fe’l. Toshkent: O‘zbekiston SSR «Fan» Nahsriyoti.
• Ishayev, A. (1964). Qoraqalpog‘istondagi O‘zbek Shevalariga Oid Ba’zi Ma’lumotlar. O‘zbek Tili va Adabiyoti, Son: 2, s. 72-74.
• Jarring, G. (1964). An Eastern Turki-English Dialect Dictionary. Lund: CWK Gleerup.
• Jumanazarov, Y. (1961a). Morfologiçeskiye Osobennosti Xazaraspskogo Govora Uzbekskogo Yazıka. Avtoreferat Dissertatsii, Predstavlennoy na Soiskaniye Uçenoy Stepeni Kandidata Filologiçeskix Nauk.
• Jumanazarov, Y. (1961b). Hazorasp Shevasining Ba’zi Bir Fe’l Formalari. O‘zbek Dialektologiyasidan Materiallar II (Red. V. V. Reshetov), Toshkent: O‘zbekiston SSR Fanlar Akademiyasining Nahsriyoti, s. 137-150.
• Jumanazarov, Y. (1971). O‘zbek Adabiy Tili va Janubiy Xorazm Dialekti. Toshkent: «Fan» Nahsriyoti.
• Jumanazarov, Y. (1976). O‘zbek Tili Janubiy Xorazm (O‘g‘uz) Dialektining Sintaktik Qurilishi. Toshkent: O‘zbekiston SSR «Fan» Nahsriyoti.
• Jumaniyazov, Sh. (2019). Xorazm Shevasi Kichik Lug‘ati. Urganch: “Quvanchbek-Mashxura” MCHJ Nashriyoti.
• Junus, G‘. A. (1935). Ozbek Lahçalarini Tasnifda Bir Taçriba. Taşkent: OzSSR Dalvat Naşrijati.
• Kocaoğlu, T. (1987). Bugüne Kadar Az Tanınan Hârezm Türk Edebî Dili ve Özellikleri. Beşinci Milletler Arası Türkoloji Kongresi, İstanbul, 23-28 Eylül 1985, Tebliğler I. Türk Dili, Cilt 2, İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi, s. 77-87.
• Kononov, A. N. (1960). Grammatika Sovremennogo Uzbekskogo Literaturnogo Yazıka. Moskva-Leningrad: İzdatel’stvo Akademii Nauk SSSR.
• Madrahimov, O. (1973). O‘zbek Tilining O‘g‘uz Lahjasi Leksikasi. Toshkent: O‘zbekiston SSR «Fan» Nahsriyoti.
• Madrahimov, O. (1988). Xorazm Shevalarining Tasnifiga Doir. O‘zbek Tili Xorazm O‘g‘uz Shevalarini Areal O‘rganish Tajribasidan (İlmiy Asarlar To‘plami). Red. Z. Mirxalikov, O‘zbekiston SSR Maorif Ministrligi Xalqlar Do‘stligi Ordenli Nizomiy Nomli Toshkent Davlat Pedagogika Instituti, Toshkent, s. 4-15.
• Madrahimov, O. (1999). O‘zbek Tilining O‘g‘uz Lahjasining Xiva Shevasi (O‘zbek Tilining O‘g‘uz Lahjasining Qisqacha Qiyosiy Lug‘ati). Urganch: A. Abdalov Nomidagi Viloyat Basmaxonasi.
• Menges, K. H. (1933). Drei özbekische texte. Der Islam Zeitschrift für Geschichte und Kultur des Islamischen Orients, Volume 21 (2-3), Jan. 1, pp. 141-194.
• Mirzayev, M. M. (1969). O‘zbek Tilining Buxoro Gruppa Shevalari. O‘zbekiston SSR «Fan» Nahsriyoti.
• Moreno Cabrera, J. C. (1998). On The Relationships Between Grammaticalization and Lexicalization. The Limits of Grammaticalization (Edited by Anna Giacalone-Ramat and Paul J. Hopper), Amsterdam and Philadelphia: John Benjamins Publishing Company, pp. 211-227.
• Nazarov, K. (1969). Shimoliy O‘zbek Shevalari Tasnifiga Doir. O‘zbek Tili va Adabiyoti Jurnali, Son: 5, s. 40-45.
• Polivanov, Y. D. (1929). Obraztsı Ne-iranizovannıx (singarmonistiçeskix) Govorov Uzbekskogo Yazıka. İzvestiya Akademii Nauk SSR, Otdeleniye Gumanitarnıx Nauk, s. 511-537.
• Polivanov, Y. D. (1933). Uzbekskaya Dialektologiya i Uzbekskiy Literaturnıy Yazık, Taşkent: Uzgosizdat, s. 3-45.
• Rahimova, K. N. (1984). Uzbekskiye Govorı Turkmenskoy SSR (Morfologiya). Taşkent: Dissertatsii na Soiskaniye Uçenoy Stepeni Kandidata Filologiçeskix Nauk.
• Rajabov, N. (1990). O‘zbek Xalq Shevalarida Fe’lning Morfologik Tuzilishi. Toshkent: O‘zbekiston SSR «Fan» Nahsriyoti.
• Reshetov, V. V. (1960). O‘zbek Tilining Qarluq-Chigil-Uyg‘ur Lahjasi. O‘zbek Tili va Adabiyoti Masalalari, Son: 5, s. 34-46.
• Reshetov V. V. va Shoabdurahmonov, Sh. (1978). O‘zbek Dialektologiyasi. Toshkent: «O‘qituvchi» Nashriyoti.
• Ro‘zimbayev, S. R. vd. (2004). Xorazm Dostonlari: Go‘ro‘g‘li. Urganch: «Xorazm» Nashriyoti.
• Sadiqova, M. (1969). Yasama Sifatlarning Ba’zi Xususiyatlari. O‘zbek Tili va Adabiyoti, Son: 6, s. 63-66.
• Samixon, A. (2016). O‘zbek Dialektologiyasi. Toshkent: «Navro’z» Nashriyoti.
• Shoabdurahmonov, Sh. vd. (1971). O‘zbek Xalq Shevalari Lug‘ati. Toshkent: O‘zbekiston SSR «Fan» Nashriyoti.
• Sjoberg, F. A. (1963). Uzbek Structural Grammar (Uralic and Altaic Series/Vol. 18). Indiana University/Bloomington: Mouton & Co.
• Soydan, S. (2019). Ali Şîr Nevâyî’nin Manzum Eserlerinde Dėk/Dik Edatının Kullanımı. Dil Araştırmaları, Bahar 2019/24, s. 131-147.
• Şahin, S. (2012). Türkmen Türkçesinde Tasvir Fiilleri ve Tasvir Fiillerinde Kullanılan Yardımcı Fiiller. Çankırı Karatekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt: 3, Sayı: 1, s. 177-190.
• Şçerbak, A. M. (1961). Osnovnıye Osobennosti Yujnoxorezmskogo Govora v Sravnitel’nom Osbeşçenii. Materialı Po Uzbekskoy Dialektologii II. Taşkent: İzdatel’stvo Akademii Nauk UzSSR, s. 72-95.
• Tekin, T. (2013). Türk Dil ve Diyalektlerinin Yeni Bir Tasnifi. Makaleler 3, Hazırlayanlar: Emine Yılmaz ve Nurettin Demir, Ankara: TDK Yayınları.
• Tolkun, S. (2009). Özbekçede Fiilimsiler. İstanbul: Dijital Sanat Yayıncılık.
• Tulum, M. M. (1997). Özbekçe’de Tasvir Yardımcı Fiilleri. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Eski Türk Dili Bilim Dalı.
• Turk, S. E. (1996). Xorazm Xazinasi (Madaniy Meros). Urganch: “Xorazm”.
• Yaman, E. (2005). Özbek Türkçesinde Edatlar. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Yıldırım, H. (2012). Özbek Türkçesi (Dil Bilgisi-Alıştırmalar-Konuşma-Metinler). 2. Baskı, Ankara: Gazi Kitabevi.
• Yıldırım, H. (2017). Özbek Türkçesi Ağızları Üzerine Bir Değerlendirme. Dil Araştırmaları Dergisi, Bahar 2017/20, s. 121-145.
• Yo‘ldoshev, R. (2002). Toshhovuz Viloyatidagi O‘zbek Shevalarining Leksik Xususiyatlari. Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Alisher Navoiy Nomidagi Til va Adabiyot Enstituti, Filologiya Fanları Nomzodi Ilmiy Darajasini Olish Uchun Taqdim Etilgan Dissertatsiya.
• Yudaxin K. K. (1957). Nekotorıye Osobennosti Karabulakskogo Govora. Materialı Po Uzbekskoy Dialektologii I. Taşkent: İzdatel’stvo Akademii Nauk UzSSR, s. 31-57.
• Yudaxin K. K. (1961). Tekstı. Materialı Po Uzbekskoy Dialektologii II (Red. V. V. Reşetov). Taşkent: İzdatel’stvo Akademii Nauk SSR, s. 14-50.
• Yusupov, J. (2005). Xorazm Rivoyat, Naql va Ertaklari. Toshkent: Alisher Navoiy O‘zbekiston Milliy Kutubxonasi Nashriyoti.
• Yusupov, Y. ve Babacanov, P. (1993). Xorazm Og‘zaki Ijod Durdonalari. Urganch: Xorazm Viloyat Matbuot Boshqarmasining «Xorazm» Tahririyat-Nashr Bo‘limi.