AZƏRBAYCAN DİLİ ŞİVƏLƏRİNDƏ ƏLAMƏT BİLDİRƏN SÖZLƏR

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 2, 361 - 376, 20.12.2024

Sevinc Qemberova

https://doi.org/10.30563/turklad.1519654

Öz

Məqalədə Azərbaycan ədəbi dilində rast gəlinməyən, ancaq müxtəlif şivələrində istifadə olunan əlamət bildirən sözlər sistemli şəkildə araşdırılmışdır. Azərbaycan dilinin bir çox şivələri monoqrafik yolla kifayət qədər tədqiq olunmuş, dialektoloji lüğətlər, atlaslar tərtib edilmiş, eyni zamanda yeri gəldikcə digər qohum dillər və onların şivələri ilə (Zabitə Teymurlu, Sevinc Qəmbərova, Qalibə Hacıyeva, Əlvan Cəfərov və b.) də müqayisəyə edilmişdir. Ancaq əlamət bildirən sözlər ayrıca olaraq işlənilməmişdir, dərsliklərdə də olduqca yığcam şəkildə (isimlər və feillərdən fərqli olaraq) öz əksini tapmışdır. Bu baxımdan mövzu xüsusi aktuallıq kəsb edir və həm ali məktəblərin bakalavriat və magistratura səviyyələrində fənnin tədrisi prosesində istifadə edilə bilər, həm də dilçiliyin türkologiya və dialektologiya sahələrinin tədqiqatçılar üçün faydalı və əhəmiyyətli bir araşdırma rolunu oynaya bilər.
Məqalədə Azərbaycan dili şivələrində işlədilən əlamət bildirən sözlərin mikro və makro arealı da öz əksini tapmışdır. Belə ki, bu sözlərdən bəziləri bir şivədə, bəziləri isə bir neçə şivədə müşahidə edilir.
Sözlər, əsasən, “Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti”(2007), “Qərbi Azərbaycan şivələri lüğəti”(2008) kitablarından seçilmiş, Azərbaycan dili ilə birlikdə oğuz qrupunda olan digər türk ədəbi dillərinə (türk dili, türkmən dili, qaqauz dili) aid olan sözlüklər ilə (“Türkçe Sözlük”, 1998; “Tükmence-Türkçe Sözlük”, 1995; “Gagauz türkçesinin sözlüğü”1991) müqayisəyə cəlb olunmuş və ortaq olan sözlər müəyyən edilmişdir. Hazırda Azərbaycan ədəbi dilində işləkliyini itirən, müxtəlif şivələrində isə qorunub saxlanılan əlamət bildirən sözlər Kaşğarinin lüğəti, şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələri (“Dədə-Qorqud kitabı”, “Oğuznamə”), klassiklərin dili (İmadəddin Nəsimi) müqayisə edilmiş və həmin mənbələrdə işlədilən nümunələr məqalədə öz əksini tapmışdır.

Anahtar Kelimeler

Azərbaycan, Şivə, Söz, Əlamət

Adjectives in the dialects of azerbaijani language

Öz

In the article, the adjectives that are not encountered in the literary Azerbaijani, but used in various dialects were systematically researched. Several Azerbaijani dialects have been sufficiently researched via monographs, their dialectological dictionaries and atlases have been prepared, they have also been compared with relative languages and their dialects (Zabita Teymurlu, Sevinc Gambarova, Galiba Hajiyeva, Elvan Jafarov etc.). However, adjectives have not been specifically investigated and have been mentioned quite briefly (contrary to nouns and verbs) in textbooks. From this point of view, the topic is of particular relevance and can both be used in the teaching process at bachelor's and master's levels and act as an important source for the researchers in the fields of Turkology and dialectology.
The micro and macro areas of the adjectives used in the Azerbaijani dialects were also mentioned in the article. Some of these words are observed in only one dialect, while others are found in several dialects. The words were mainly selected from the books "Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti" [The Dialetological Dictionary of Azerbaijani] (2007), "Qərbi Azərbaycan şivələri lüğəti" [Western Azerbaijani Dialects Dictionary] (2008), were compared with the dictionaries of other literary Turkic languages in the Oghuz group ("Türkçe Sözlük" [The Turkish Dictionary], 1998; "Tükmence-Türkçe Sözlük" [The Turkmen-Turkish Dictionary], 1995; "Gagauz Türkçesinin Sözlüğü" [The Dictionary of the Gagauz Turkish], 1991) in addition to the Azerbaijani ones and the common words were detected. The adjectives that have lost their functionality in the literary Azerbaijani, but are preserved in various dialects were compared with Kashghari's dictionary, samples of the oral folklore ("Dede Korkut's Book", "Oguzname"), the language of the classics (Imadaddin Nasimi) and the samples extracted from those sources are mentioned in the article.

Anahtar Kelimeler

Azerbaijan, Dialect, Word, Adjective

Kaynakça

• Azərbaycan Dilinin Dialektoloji Lüğəti (2007). Bakı: Şərq-Qərb.
• Bədəlova, A. (2023). Qərbi Azərbaycan Şivələri Lüğəti. Ankara: İksad.
• Əzizov, E. (2016). Azərbaycan Dilinin Tarixi Dialektologiyası:Dialekt Sisteminin Təşəkkülü və İnkişafı. Bakı: Bakı Universiteti Nəşriyyatı.
• Hüseynova, M. (2020). Ümumtürk Dilləri Dialekt və Şivələrinin Qarşılıqlı İnteqrasiyası. Bakı: ADPU-nun Nəşriyyatı.
• Kaşğari, M. (2006). Divanü Lüğat-it-Türk .C. I . Bakı: Ozan.
• Kitabi-Dədə Qorqud. (1988). Yazıçı.Tərtibçilər: Fərhad Zeynalov və Samət Əlizadə, Bakı.
• Qəmbərli, S. (2021). Azərbaycan Dilinin Qərb Şivələri və Türk Dilinin Qars Şivələrinin Leksikası. Bakı: Elm və təhsil.
• Məmmədli, M. (2019). Azərbaycan Dialektologiyası. Bakı: Zərdabi Nəşr MMC.
• Məmmədova, Q. (2004). Nəsiminin Dili və Azərbaycan Şivələri. Bakı: Elm və təhsil.
• Nəsimi İ. (2004). Sеçilmiş Əsərləri. İki cilddə. I cild. Bakı: Lidеr Nəşriyyat.
• Oğuznamə. (2006). Tərtibçi: Samət Əlizadə, Bakı: Şərq-Qərb.
• Şirəliyev, M. (2008). Azərbaycan Dialektologiyasının Əsasları. Bakı: Şərq-Qərb.
• Tahirov, İ. (2004). Dialekt Leksikasında Alınma Sözlər. Bakı: Nurlan.
• Teymurlu, Z. (2020). Azərbaycan Dilinin Dialekt Leksikası. Bakı: BMU nəşri.
• Gaydarci, G.A., Koltsa, E.K., Pokrovskaya L.A., Tukan B.P. Sorumlu Redaktör: Prof. Baskakov, N.A. (1991). Gagauz Türkçesinin Sözlüğü. (Rusçadan Aktaranlar: Prof. Dr. İsmail Kaynak, Prof.Dr. Mecit Doğru), Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Türkçe Sözlük, 1, A-J. (1998). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basım Evi.
• Türkçe Sözlük, 2, K-Z. (1998). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basım Evi.
• Tükmence-Türkçe Sözlük. (1995). (Hazırlayanlar: Talat Tekin, Mehmet Ölmez, Emine Ceylan, Zuhal Ölmez, Süer Eker). Ankara.