Traces of the vocabulary in muhakemetü’l-lugateyn in turkish dialects of turkiye

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 2, 199 - 240, 20.12.2024

Fatih Özek , Neşe Yamanoğlu

https://doi.org/10.30563/turklad.1586945

Öz

One of the important works in terms of the history of Turkic language and Turkology is Muhakemetü’l-Lugateyn written by Ali Şir Nevâyî in the Chagatay field. The work is based on ‘the judgement of two languages’ and has very important language material in terms of vocabulary. In this work, Nevâyî compared Turkic and Persian and concluded that Turkic is superior to Persian with some of its features and showed the superiority of Turkic over Persian with some evidences. In doing so, he mentioned many linguistic materials such as verbs, kinship names, animal names, place names, riding teams, clothes, food and drink names.
In this study, the vocabulary in Muhakemetü’l-Lugateyn was analyzed. The study analyzed 100 verbs that Nevâyî says are in Turkic but have no equivalent in Persian, along with other verbs in the work, kinship names, animal names, place names, riding teams, clothes, food and drink names and other names other names beyond these categories. The words in the work were analyzed separately as nouns and verbs in the analysis section, and the presence of these words in Turkish dialects, their current meanings, and the dialects in which they are used were determined. The information obtained was evaluated in the conclusion section.

Anahtar Kelimeler

Chagatay Turkic, Muḥākemetü’l Luġateyn, Türkiye Turkic Dialect, Vocabulary

MUḤĀKEMETÜ’L LUĠATEYN’DEKİ SÖZ VARLIĞININ TÜRKİYE TÜRKÇESİ AĞIZLARINDAKİ İZLERİ

Öz

Türk dili ve Türklük bilimi tarihi bakımından önemli olan eserlerden biri de Çağatay sahasında Ali Şir Nevâyî tarafından kaleme alınan Muĥākemetü’l Luġateyn’dir. Eser, “iki dilin muhakemesi” esasına dayanır ve söz varlığı bakımından oldukça önemli dil malzemesine sahiptir. Nevâyî, Türkçe ile Farsçayı kıyasladığı ve Türkçenin sahip olduğu bazı özelliklerle Farsçaya üstün olduğu sonucuna vardığı bu eserde, Türkçenin Farsçaya olan üstünlüğünü birtakım delillerle gösterir. Bunu yaparken de fiiller, akrabalık adları, hayvan adları, yer adları, binit takımları, giysiler, yemek ve içecek adları gibi birçok dil malzemesine değinir.
Çalışmada, Muḥākemetü’l Luġateyn’deki söz varlığı ele alındı. Nevâyî’nin Türkçede olup da Farsçada karşılığının bulunmadığını söylediği 100 fiil başta olmak üzere, eserde geçen diğer fiiller, akrabalık adları, hayvan adları, yer adları, binit takımları, giysiler, yemek ve içecek adları ve bunlar dışında kalan diğer isimler incelendi. Eserde yer alan sözcükler, inceleme bölümünde isimler ve fiiller olmak üzere ayrı ele alınıp bu sözcüklerin Türkiye Türkçesi ağızlarındaki varlığı, günümüzdeki anlamları, hangi ağızlarda kullanıldıkları tespit edildi. Elde edilen bilgiler sonuç bölümünde değerlendirildi.

Anahtar Kelimeler

Çağatay Türkçesi, Muĥākemetü’l Luġateyn, Türkiye Türkçesi Ağızları, Söz Varlığı

Kaynakça

• Aksan, D. (2006). Türkçenin Sözvarlığı. Ankara: Engin Yayınevi.
• Alkaya, E. (2008). Türk Lehçeleri Arasında Sözlük Alış Verişi ve Söz Varlığı Değişimi: Osmaniye Tatar Ağzı Örneği. Turkish Studies (3), 77-101.
• Aşık, S. (2019). Ali Şir Nevâî’nin Muhakemetü’l-Lügateyn Adlı Eserinin Sözdizimi Bakımından İncelenmesi. Manisa: Manisa Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Berber, O. (2010). Muhâkemetü’l-Lügateyn’deki Türk Ordu Teşkilatına Ait Terimlerin Karşılaştırmalı İncelemesi. Turkish Studies E-Dergi, Cilt 5, 3.
• Bilgin, A. (2009). Muhâkemetü’l-Lugateyn ve Türkçe. Dil ve Edebiyat Dergisi, 2, (çevrimiçi).
• Bulut, S. (2017). Asya Coğrafyası’nın Büyük Edibi Ali Şir Nevâî’nin Hayatı, Edebi Kişiliği, Eserleri ve Türk Dili'ne Katkıları. Asya Studies Akademik Sosyal Araştırmalar/ Academic Social Studies (1), 23-41.
• Buran, A. (2015). Türklük Bilimi Terimleri Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Caferoğlu, A. (1984). Türk Dili Tarihi II. İstanbul: Enderun Kitapevi.
• Değer, N. (2014). Ali Şir Nevâyî’nin Mahbubu’l-Kulûb ve Muhakemetü’l-Lügateyn Adlı Eserlerinde Fiilimsiler. İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Deniz, S. (2024). Muhakemetü’l-Lugateyn’deki Fiillerin Türkiye Türkçesi Ağızlarındaki Görüntüleri. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, (39), 216-234.
• Eckmann, J. (2021). Çağatayca El Kitabı. (Çev. G. Karaağaç), Ankara: TDK Yayınları.
• Eckmann, J. (2011). Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar. (Haz. O. F. Sertkaya), Ankara: TDK Yayınları.
• Erdoğan, M. (2020). Muhakemetü’l-Lugateyn’de Bulunan Fiillerin Türkiye Türkçesindeki İzleri. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Sayı: 105, s. 349-367.
• Ercilasun, A. B. (2013). Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Gülensoy, T. (2000). Türkçe El Kitabı. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Işıtman, İ. R. (1941). Muhakemet-ül-lûgateyn. Ankara: TDK Yayınları.
• Kaya, Ö. (2007, Mart). Ali Şîr Nevāyî'nin Divanları. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 4 (1), 46-56.
• Kök, A. (2002). Ali Şir Nevâyî, Muhakemetü’l-Luga¬teyn. Bilge Dergisi, 35.
• Köprülü, M. F. (1945). Çağatay Edebiyatı, İslam Ansiklopedisi (Cilt 3). Ankara.
• Kut, G. (1989). Ali Şîr Nevâî, İslam Ansiklopedisi.
• Levend, A. S. (1968). Ali Şir Nevaî-Divanlar ile Hamse Dışındaki Eserler (Cilt 4). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Nerimanoğlu, K. V. (2020). Türkçenin Tarihinde Muhakemetü’l-Lügateyn’in Yeri ve Önemi, İlim ve Marifet Nurları. Prof. Dr. İbrahim Hakkul’a Armağan Kitabı, Karabük: Karabük Üniversitesi Yayınları.
• Nevâyî, A. Ş. (1925). Muhakemetü’l-Lugateyn. (haz. A. Kulmuhammedov) Poltoratsk (Aşkabat): Türkmenistan Devlet Neşriyatı.
• Osmanov, E. A. (1948). Muhakamatul-lugatayn. Alişera Nevai, Taşkent.
• Özönder, F. S. (1996). Alî Şîr Nevāyî Muḥākemetü’l-Luġateyn, İki Dilin Muhakemesi. Ankara: TDK Yayınları.
• Öztürk, R. (1995). Ali Şîr Nevâȋ’nin Dili Hakkında. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 45, 369-376.
• Şimşek, F. (2020). Muhakemetü’l-Lügateyn’de Geçen 100 Fiil Üzerine. International Journal of Language Academy Volume 8/1, s. 425-444.
• Uyanık, A. S. (2019). Muhakemetü’l-Lügateyn’de Hayvan Adları. Uluslararası Beşerî Bilimler ve Eğitim Dergisi, Cilt 5, 11.
• Uzun, C., Özek, F. (2020). Türkiye Türkçesi Ağızlarında Fonetik Çevreye Bağlı O>U, U>O Değişimleri. Turkish Studies-Language, Eylül, 1543-1573.
• Vámbéry, A. (1867). Cagataische Sprachstudien: Enthaltend Grammatikalischen Umriss und Chrestomathie und Wörterbuch der Cagataischen. Leipzig. https://sozluk.gov.tr/