KARAGÖZLÜ, SAVAŞ VE MUSA SALAN (2022). KİTĀBU BULĠATU’L-MUŞTĀḲ Fİ LUĠATİ’T-TURK VE’L-ḲIFÇĀḲ KASTAMONU NÜSHASI (GİRİŞ-İNCELEME-TIPKIBASIM-TRANSKRİPSİYON-DİZİN)

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 1, 223 - 233, 20.06.2025

Mislina Derdiyok

https://doi.org/10.30563/turklad.1691845

Öz

1250-1517 yılları arasında hüküm süren Memlük Devleti’nde, Mısır ve çevresindeki Türklerin yönetimdeki önemli etkisi, Arap toplumunda Türkçe öğrenme ihtiyacını ortaya çıkarmıştır. Bu ihtiyaca yönelik olarak Arapça-Türkçe sözlükler yazılmış, bunlardan biri de Cemâlu’d-dîn Abdullah et-Türkî’ye ait Kitābu Bulġatu’l-Muştāḳ fi Luġati’t-Turk ve’l-Ḳıfçāḳ adlı sözlüktür. Bu sözlüğün bilinen tek nüshası, Paris Bibliotheque Nationale’dedir ve bu nüsha üzerine Polonyalı Türkolog Ananiasz Zajaczkowski çalışmıştır. Zajaczkowski, bu çalışmasını iki ayrı cilt halinde (1954, 1958) yayımlamıştır. Gülhan al-Türk, sözlüğün dil özelliklerini doktora tezinde (2012) incelemiş ve sözlük içindeki alıntı kelimeler üzerine bir makale (2018) yayımlamıştır. 2022 yılında Savaş Karagözlü ve Musa Salan tarafından Kastamonu’da tespit edilen ikinci bir nüsha, Kitābu Bulġatu’l-Muştāḳ Fi Luġati’t-Turk Ve’l-Ḳıfçāḳ Kastamonu Nüshası (Giriş–İnceleme–Tıpkıbasım–Transkripsiyon–Dizin) adıyla Türkoloji dünyasına kazandırılmıştır. Bu nüsha, Paris nüshasındaki 71 sözcüğe ek olarak 759 yeni sözcük tanıklaması içermektedir. Kastamonu nüshasında yer alan söz varlığı, Paris nüshasına kıyasla hem nicelik hem de nitelik bakımından farklılık göstermektedir. Ayrıca sözlükte Oğuz ve Kıpçak lehçelerine ait unsurlar da yer almaktadır. Bu tanıtım yazısı, iki nüsha arasındaki temel farkları dil verileri üzerinden ele alarak Kastamonu nüshasının sözlükbilim ve tarihî Türk lehçeleri açısından önemini ortaya koymayı hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

Bulġatu’l-Muştāḳ , Memlük Türkçesi , Sözlük , Kastamonu Nüshası , Oğuz-Kıpçak Lehçeleri

Karagözlü, Savaş ve Musa Salan (2022). Kitābu Bulghat al-Mushtāq fi Lughat at-Turk we al-Kıfçāq Kastamonu Manuscript (Introduction-Review-Facsimile-Transcription-Index)

Öz

During the reign of the Mamluk State (1250-1517), the significant influence of Turks in the administration of Egypt and its surrounding regions created a need for Arabic-speaking communities to learn Turkish. To address this need, Arabic-Turkish dictionaries were compiled, one of which is Kitābu Bulghat al-Mushtāq fi Lughat at-Turk we al-Kıfçāq by Jamāl al-Dīn Abdullah al-Turkī. The only known manuscript of this dictionary was housed in the Bibliothèque Nationale in Paris and was studied by the Polish Turkologist Ananiasz Zajączkowski, who published his findings in two volumes (1954, 1958). Gülhan al-Turk examined the linguistic features of the dictionary in her doctoral dissertation (2012) and later published an article (2018) on the quoted words within it. In 2022, a second manuscript was discovered by Savaş Karagözlü and Musa Salan in Kastamonu, and it was published as Kitābu Bulġat al-Mushtāq fi Luġati at-Turk we al-Ḳıfçāq Kastamonu Manuscript (Introduction–Study–Facsimile–Transcription–Index), bringing it to the attention of the field of Turkology. This manuscript contains 759 new word attestations in addition to the 71 words found in the Paris manuscript. The vocabulary in the Kastamonu manuscript shows both quantitative and qualitative differences compared to the Paris manuscript. Furthermore, the dictionary includes elements from the Oghuz and Kipchak dialects. This paper aims to highlight the significance of the Kastamonu manuscript in lexicography and historical Turkic dialects by examining the fundamental differences between the two manuscript based on linguistic data.

Anahtar Kelimeler

Bulghat al-Mushtāq , Mamluk Turkic , Dictionary , Kastamonu Manuscript , Oghuz-Kıpchak Dialects

Kaynakça

• Akar, A. (2019). Türk Dili Tarihi. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Al-Türk, G. (2012). Kitābu Bulgatü’l-Müştak fî Lugati’t-Türk ve’l-Kıfçak Üzerine Dil İncelemesi. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Al-Türk, G. (2018). Kitābu Bulġatu’l-Muştāḳ fì Luġati’t-Türk we’l-Kıfçāḳ Sözlüğünün İçeriği ve Eserdeki Alıntı Kelimeler. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, C.7, S.3, s.1444-1455.
• Ercilasun, A. B. (2015). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ Yayıncılık.
• Ersoy Yazıcı, H. (2022). “Bülgatü’l-Müştâk fî-Lugâti’t-Türk ve’l-Kıfçak” maddesi. Erişim adresi: https://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/bulgatu-l-mustak-fi-lugati-t-turk-ve-l-kifcak-tees-1287 (Erişim Tarihi: 04.04.2025).
• Karagözlü, S. (2021). Kitābu Bulġatu’l-Muştak Fi Lugati’t-Türk ve’l-Kıfçak’ın Bilinmeyen Bir Nüshası Üzerine. 9. Milletlerarası Türkoloji Kongresi Bildiriler Kitabı, İstanbul.
• Karagözlü, S. ve M. Salan (2022). Kitābu Bulġatu’l-Muştāḳ fi Luġati’t-Turk ve’l-Ḳıfçāḳ Kastamonu Nüshası (Giriş-İnceleme-Tıpkıbasım-Transkripsiyon-Dizin). Çanakkale: Paradigma Akademi Yayınları.
• Öztürk, A. (2018). Memlûk Türkçesi Bir Kıpçak Lehçesi Midir?. Dil Araştırmaları Dergisi, 12 (23), s.173-203.
• Salan, M. ve M. Zengin (2024). Kitābu Bulġatu’l-Muştāḳ Fi Luġāti’t-Türk ve’l-Ḳıfçāḳ Eserinin Kastamonu Nüshasındaki Hapaxlar ve Tek Tanıklı Örnekler Üzerine. Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi, S. 55, s.167-187.
• Topuzkanamış, E. (2011). Bulgatü’l-Müştak fî Lugati’t-Türk ve’l-Kıfçak’ta Türkçe Öğretimi. I. Uluslararası Türkçe Eğitimi Sempozyumu Bildirileri. Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Türkçe Eğitimi Bölümü, Ankara.
• Yüce, N. (1993). Cemâleddin et-Türkî. TDV İslam Ansiklopedisi, C.7, s.314.
• Zajakowski, A. (1954). Vocabulaire Arabe-Kiptchak de L'époque de L'état Mamelouk: Bulġat al-Muštāq fī Luġat at-Turk wa-l-Qifžāq-I. Warszawa.
• Zajakowski, A (1958). Vocabulaire Arabe-Kıpchak de L’époque de L’etat Mamelouk, Bulġat al Muştaq fı Luġat at-Turk wa’l-Qıfçaq-II. Warszawa.