TÜRKİYE TÜRKÇESİ DİL BİLGİSİNDE “BİRLİKTE” TERİMİ ÜZERİNE

Yıl 2022, , 57 - 71, 14.11.2022

Ahmet Turan Doğan

https://doi.org/10.53372/turkoloji.1093960

Öz

Türkçede sözcüklerin basit, türemiş ve birleşik olmak üzere üç yapıda bulunduğu belirtilir. Basit sözcükler, sözcük kökünün herhangi bir yapım eki almadığı, türemiş sözcükler sözcük kökünün yapım eki alarak yeni anlam kazandığı, birleşik sözcükler ise en az iki sözcüğün çeşitli sebeplerle yan yana gelerek yeni bir işlev ve anlam için kullanıldığı sözcüklerdir. Aslında, Türkçedeki sözcük yapıları bunlarla sınırlı değildir. Türkçede bugüne kadar pek dikkat çekilmeyen ve/veya birleşik başlığı altında ele alınan ancak birleşik tanımına uymayan bazı sözcükler vardır. Bunlar, söz dizimindeki kullanımları itibarıyla yan yana bulunamadıkları için birlikte sözcük yapısını oluştururlar. Türkiye Türkçesinde bazı bağlama edatları bu yapıdaki sözcüklerden oluşur. Bunun yanında bazı zarf veya sıfatların önündeki isme gelen +A veya +DAn ekleriyle birlikte oluşturduğu yapılar da birlikte çekim edatları olarak adlandırılabilir. Çünkü, bunlar da yan yana kullanılmanın dışında birleşik olma için gerekli en az iki eş değer birleşenin yeni bir anlam ve işlev için kullanılması kuralına uymazlar. “İsim+(öncül ek / zarf-sıfat)= çekim edatı” yapısında olan bu birimler de birlikte terimiyle anılabilir. Sözcük düzeyindeki birlikte yapıların yanında Türkiye Türkçesinde ek düzeyinde birlikte yapılar da vardır. Bunlar da ek düzeyindeki birlikte yapıları oluştururlar. Dolayısıyla, söz konusu çalışmada Türkiye Türkçesindeki birlikte terimi sözcük düzeyinde, bağlama edatları ve çekim edatları üzerinden; ek düzeyinde ise çeşitli ekler üzerinden incelenmiş ve söz konusu terimin dil bilgisinde kullanılmasının gerekliliğine dikkat çekilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Türkçe, yapı, birlikte bağlama edatı, birlikte çekim edatı, birlikte ek

Kaynakça

• ATABAY, Neşe, İbrahim KUTLUK ve Sevgi ÖZEL (1983). Sözcük Türleri. (Yöneten ve Yayıma Hazırlayan Doğan Aksan), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• BANGUOĞLU, Tahsin (2004). Türkçenin Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• BİLGEGİL, M. Kaya (2009). Türkçe Dilbilgisi. Erzurum: Salkımsöğüt Yayınevi.
• BİRAY, Nergis ve Esra Gül Keskin (2015). “Birleşik Eklerle İlgili Bir Teorsi Denemesi”, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü 2: 109-134.
• DELİCE, H. İbrahim (2013). “Türkçenin Ekleri Yapı Açısından Nasıl Sınıflandırılmalıdır?”. VIII. Milletlerarası Türkoloji Kongresi (Yayımlanmamış bildiri), İstanbul: İstanbul Üniversitesi, 30 Eylül – 4 Ekim 2013.
• DELİCE, H. İbrahim (2014). Sözcük Türleri. Sivas: Asitan Kitap.
• DELİCE, H. İbrahim (2017). “Birleşik Kelimeler Ayrı Yazılmalı mıdır?”, I. Uluslararası Dil ve Edebiyatta Modernleşme ve Gelenek Sempozyumu Bildiri Kitabı içinde, 4-16 Ekim 2017, Karabük: Karabük Üniversitesi Yayınları, 119-159.
• DEMİRCİ, Kerim (2017). Kelime Bilgisi. Ankara: Anı Yayıncılık.
• DENY, Jeany (2012). Türk Dil Bilgisi. (Uyarlayan Ahmet Benzer), İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• DOĞAN, Ahmet Turan (2021). Türkiye Türkçesinde Edatlar. İstanbul: Kriter Yayınları.
• DOĞAN, Nuh (2014). “Çok İşlevlilik Açısından Türkçe Edatların Söz Dizimsel ve Anlam Bilgisel Yapısı”, Dil Araştırmaları 15: 105-119.
• EDİSKUN, Haydar (2010). Türk Dilbilgisi. İstanbul: Remzi Ktiabevi.
• EKER, Süer (2017). Çağdaş Türk Dili. Ankara: Grafiker Yayınları.
• ERGİN, Muharrem (2009). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Basım/Yayım/Tanıtım.
• HACIEMİNOĞLU, Necmettin (2015). Türk Dilinde Edatlar. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• KARACA, Hasan (2014). “Birlikte Eklerin İşlevleri”. Gaziantep University Journal of Social Sciences 13(1): 91-98.
• KARAOĞLU, Serdar. Bağlaçlar (2019). Editör Erdoğan Boz. Türkiye Türkçesi III Sözcük Türleri içinde. Ankara: Gazi Kitabevi.
• KORKMAZ, Zeynep (2003). Türkiye Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KORKMAZ, Zeynep (2007). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ÖZÇELİK, Sadettin ve Münür Erten (2011). Türkiye Türkçesi Dilbilgisi. Ankara: Bizim Büro Basımevi.
• ÖZKAN, Mustafa (1996). “Yapılış, Yazılış ve Kullanılışları Bakımından Birleşik Kelimeler”, İlmî Araştırmalar 2: 95-110.
• ÖZÖN, Nijat (1995). Büyük Dil Kılavuzu. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• SİNOR, Deniz (1952). “On Some Uralic-AltaicPlural Suffixes”, Asia Major I-II: 195-230.