KUTADGU BİLİG’DE TEREDDÜT & ŞÜPHE KİPLİĞİ: ERKİ PARÇACIĞI

Yıl 2021, , 120 - 162, 30.12.2021

Aybüke Betül Doğan

https://doi.org/10.53372/turkoloji.978136

Öz

Makalenin amacı, bilgi kipliğinin olasılıksal inceleme kolunun bir alt anlam kodu olan tereddüt ve şüpheyi; Karahanlı Türkçesinde, özellikle en çok veri sağlaması bakımından Kutadgu Bilig özelinde irdelemektir. Kutadgu Bilig’de tereddüt ve şüphe kipliği konusuna başlamadan önce Karahanlı Türkçesindeki diğer temel eserler, erki parçacığının kullanımı açısından kısaca gözden geçirilmiştir. Bu açıdan; Kutadgu Bilig başta olmak üzere Dîvānü Luġāt-it-Türk, Atabetü’l Hakayık, Divān-ı Hikmet ve Satırarası Kur’an Tercümesi incelenmiştir. Anlama dayalı dilbilimsel bir çalışma olmasından dolayı kısaca kiplik konusuna değinilmiştir. Kiplik, konuşurun önerme doğrultusundaki kendi tutumu, algısı ve seçiminin ürünü olduğu için kiplik işaretleyicileri de çok çeşitlilik sergileyebilmektedir. Belirli paradigmalar içeren kip olgusu yanında, kiplik değerlerin ifadesinde zengin bir ifade yoluyla karşılaşılır. Bu anlamda Kutadgu Bilig’de tereddüt ve şüphe kipliği anlam kategorisinde işlevsel bir görünüme sahip erki parçacığı görülür. Kutadgu Bilig’in nazım şeklinin mesnevi olması dolayısıyla cümleler kurallı değildir. Bu açıdan erki parçacığının söz dizimsel konumlanışı hakkında kesin bir bilgi belirtilememekle birlikte söz dizimsel yapıdaki çeşitli dizilimleri örneklendirilmiştir. Buna göre soru zamiri, soru sıfatı ve soru eki ile birlikte erki yapısının sağladığı tereddüt & şüphe ifadeleri ortaya çıkarılmış ve yapısal olarak belirli sınıflandırmaya gidilmiştir. Çalışmada, erki parçacığının birlikte yer aldığı fiiller, sözcüksel işaretleyicilere de odaklanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kutadgu Bilig, tereddüt kipliği, şüphe kipliği, erki, parçacık

Kaynakça

• Arat, Reşit Rahmeti (1979). Kutadgu Bilig I Metin. Ankara: TDK Yayınları
• Arat, Reşit Rahmeti (2003). Kutadgu Bilig II Çeviri. Ankara: TDK Yayınları.
• Arat, Reşit Rahmeti (1979). Kutadgu Bilig III İndeks. Yay. Haz. Kemal Eraslan-Osman Fikri Sertkaya. İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Arıkoğlu, Ekrem - Kuular, Klara (2003). Tuva Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Ayazlı, Özlem (2016). Eski Uygurca Din Dışı Metinlerin Karşılaştırmalı Söz Varlığı. Ankara: TDK Yayınları.
• Bang Kaup, Willy (1980). “Berlindeki Macar Enstjtüsünden Türkoloji Mektupları (1925-1934)”. Çev. Şinasi Tekin, Erzurum. [Asıl Kaynak: "Turkologische Briefe aus dem Berliner Ungarischen Institut I": Ungarjsche Jahrbücher V, 1925: 41-48; "II": UJb. V, 1925: 231-251; "III": UJb. V, 1925: 392-410; "IV": UJb. VII, 227 1927: 36-45; "V": UJb. 1930: 16-26; "VI": UJb. XII, 1932: 90-104; "VII": UJb. xrv, 1934: 193-214].
• Barutçu Özönder, Sema (2001). “Türkçe Enklitik Edatlar Üzerine: çI / çU”. Kök Araştırmalar, Cilt III, S. 2, s. 75-86.
• Benzer, Ahmet (2008). Fiilde Zaman Görünüş Kip ve Kiplik. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
• Caferoğlu, Ahmet (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi.
• Cinque, Guglielmo (2001). “A Note on Mood, Modality, Tense and Aspect Affixes in Turkish”, The Verb in Turkish [E. Erguvanlı Taylan (ed.)], John Benjamins, Amsterdam, s. 47-59.
• Clauson, Sir Gerard (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford.
• Çağatay, Saadet (1963). “Türkçede ki”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten. C.11, ss. 245-250.
• Çetinkaya, Bayram (2017). “Kutadgu Bilig’de Kavramsal Metaforlar”. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi / Cilt: 19, Sayı: 2, Aralık, 377-399.
• Dankoff, Robert, Kelly, James. (1982), Mahmud al-Kaşgarı, Compendium of The Turkic Dialects (Diwan Lugat at-Turk), Part I, Sources of Oriental Languages And Literatures 7, Turkish Sources VII, Edited by Şinasi Tekin - Gönül Alpay Tekin, Printed at the Harvard University Printing Office.
• Demir Aslan, Sema (2008). Türkçede İsteme Kipliği: Semantik- Pragmatik Bir İnceleme. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Demirtaş, Ahmet (2014). ““Şüphe” ve “Tereddüt” Bildiren “ki” Edatının Türkiye Türkçesi Ağızlarındaki Kullanımı Üzerine””. 7. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu Bildirileri, 16-18 Ekim 2014, Elazığ. Deny, Jean (1941). Türk Dili Grameri (Osmanlı Lehçesi). (Çev.: A. U. Elöve). İstanbul: Maarif Matbaası.
• Dik, Simon C. (1997). The Theory of Functional Grammar. Part 1 The Structure of The Clause. Berlin-New York: Mouton de Gruyter.
• Dilaçar, Agop (1971). “Gramer: Tanımı, Adı, Kapsamı, Türleri, Yöntemi, Eğitimdeki Yeri ve Tarihçesi”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, s.83-145.
• Drubig, Hans B. (2001). On The Syntactyc Form of Epistemic Modality. University of Tübingen, Yüksek Lisans Tezi.
• Eker, Özge, Abdullah Kök (2019). “Kültürel Dil Bilim Bağlamında Kutadgu Bilig Metaforları”. Mediterrenan Journal of Humanities, IX/2, ss. 225-242.
• Eraslan, Kemal (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Ercilasun, Ahmet B. (2008). “La Enklitiği ve Türkçede Bir ‘Pekiştirme Enklitiği” Teorisi”. Dil Araştırmaları Dergisi, S. 2, ss. 35-36.
• Erdal, Marcel (1991). Old Turkic Word Formation (Vol. I). Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• Erdal, Marcel (2000). “Clitics in Turkish”. Studies on Turkish and Turkic Languages, Proceedings of the Ninth International Conference on Turkish Linguistics. Oxford. August 12-14, 1998, (edt.by Aslı Göksel and Celia Kerslake) Wiesbaden.
• Erdal, Marcel (2004). A Grammar of Old Turkic. Leiden-Boston.
• Ergönenç-Akbaba Dilek (2017). “İhtimal ve Tahmin Anlamını Veren Kiplik İfadeleri ve Nogay Türkçesi Örneği”. Dil Araştırmaları. S.21, s. 51-60.
• Frawley, William (1992). Linguistic Semantics. Broadway, Hillsdale, New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates Publishers.
• Gökçe, Faruk (2015). “Kutadgu Bilig’de Kör- “Gör-”: Çok Anlamlılık, Metafor ve Gramerleşme. Türkbilig, S.29, ss. 59-76.
• Gül, Meltem (2015). “Kutadgu Bilig’de Enklitik Edatları”. The Journal of Academic Social Science Studies. S. 34, ss. 403-416.
• Güven, Mine (2001). “Türkçede -Abil- ve Kiplik Belirteçleri Üzerine”. Proceedings of the XVth Conference on Turkish Linguistics [Ömer Demircan vd. (ed.)]. İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi Yay. S. 79-87.
• Haan, Ferdinand de (1997). The Interaction of Modality And Negation: A Typological Study. New York&London: Garland Publishing.
• Hacquard, Valentine (2006). Aspects of Modality. ABD: Massachusetts Institute of Technology, Dept. of Linguistics and Philosophy, Phd thesis.
• Hirik, Seçil (2014). Türkiye Türkçesinde Bilgi Kiplikleri. Kırıkkale: Kırıkkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
• Hirik, Seçil (2017). Türkiye Türkçesinde Söylem ve Bilgi Kipliği İlişkisi. İdil Journal of Art and Language. C.6, S.35, s. 1955-1966.
• Jespersen, Otto (1924). The Philosophy of Grammer. London: Unwin Brother Ltd.
• Johanson, Lars (2018). “Turkic indirectivity”. The Oxford Handbook of Evidentiality (Ed. Alexandra Y. Aikhenvald). Oxford: Oxford University Press, 510-524.
• Ibarretxe-Antuñano, I. Ve Valenzuela-Manzanares, J. (2010), “Language as a Complex Dynamic System: A View from Cognitive Linguistics”, Language as a Complex System [Eds.Bel-Enguix ve Jímenez-López], Cambridge Scholar Publishing: 3-39.
• İpek, Birol (2009). “Divanü Lügati’t-Türk’te Geçen Enklitik Edatları”. Turkish Studies. C.4. S.3, ss.1199-1212.
• İpek, Birol (2009). Türkçede Pekiştirme Edatları. Elazığ: Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
• Karakoç, Birsel (2005). “Das finite Verbalsystem im Nogaischen”. Turcologica 58. Wiesbaden: Harrassowitz.
• Karaman, Ahmet (2016). Yeni Uygur Türkçesinde “kin” Edatı. Teke Dergisi. S.5/1. S.135-144.
• Kasapoğlu Çengel, Hülya (1999). “Kırgız Lehçesindeki ‘Eken’ Üzerine”. 3. Uluslararası Türk Dil Kurultayı. ss. 641-651. Ankara: TDK Yayınları.
• Kerimoğlu, Caner (2011). Kiplik İncelemeleri ve Türkçe. İzmir: Dinozor Kitabevi.
• Kerimoğlu, Caner (2020). Kiplik ve Kip. Ankara: Pegem Yayınları.
• Kerslake, Caner (1990). “The Semantics of Possibility in Turkish”. Current Issues in Turkish Linguistics [Bengisu Rona (ed.). Ankara: Hitit, s.85-103.
• Kiefer, Ferenc (1987). On Defining Modality. Folia Linguistica 21: 67-94.
• Kocaman, Ahmet (1981). “Türkçede Kip Olgusu Üzerine Görüşler”. TDAY Belleten, s.81-85.
• Korkmaz, Zeynep (2007). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Kök, Abdullah (2004). Karahanlı Türkçesi Satır-arası Kur’an Tercümesi (TİEM 73 1v/235v/2) (Giriş-İnceleme-Metin-Dizin). Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
• Kumakiri, Taku (2013). Epistemic Modality and Conditional Sentence: On the Presentative Particle of an Arabic Dialect of Tunic (Tunusia). Tokyo University Linguistic Papers (TULIP) 33. 155-173. Küçük, Sebahattin (1987). “Türkçe’de Şüphe Bildiren ‘ki’ edatı Üzerine”. Türk Dili Dergisi. Ankara: TDK Yayınları. S. 426, ss. 367-372.
• Mithun, Marianne (1995). The Languages of Native North America. Cambridge: Cambridge University Press.
• Nalbant, Mehmet V. (2004). “Türkçe Enklitik Edatı “La””. V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri II. Ankara: TDK Yayınları, ss. 2157-2173.
• Nalbant, Mehmet V. (2008). Divânü Lügâti’t-Türk Grameri-I İsim. İstanbul: Bilgeoğuz Yayınları.
• Herrero-Ruiz, Javier (2002). Sequencing and integration in metaphor-metonymy interaction. Revista española de lingüística aplicada, ISSN 0213-2028, Vol. 15, 2002, s. 73-93.
• Merhan, Aziz (2007). Özbekçede mikin İlgeci. Türk Dilleri Araştırmaları 17. Festschrift in Honor of Andras J E. Bodrogligeti (ed. Kurtuluş Öztopçu). ss. 221-228.
• Yüceol Özezen, Muna (2013). "Türkiye Türkçesinde Pekiştirme İşlevli Ki". Journal of Turkish Studies, 8 (Volume 8 Issue 9), 367-367.
• Palmer, Frank R. (1986). Mood and Modality. Cambridge Textbooks in Linguistics, 1st. Edition, Cambridge: Cambridge University Press.
• Palmer, Frank R. (2001). Mood and Modality. Cambridge: Cambridge University Press.
• Pelkmans, Mathijs (2018). Doubt, Suspicion, Mistrust…Semantic Approximations: Ethnographic Approximations. Mühlfried, F. (Ed.). The London School of Economics and Political Science. Transcript Verlag, Bielefeld, Germany, pp. 169-178.
• Portner, Paul (2009). Modality. Oxford: Oxford University Press.
• Rentzsch, Julian (2013). “Türk Dillerinde Kipsellik ve Kipselliğin Anlambilimsel Haritası”, Bilig, S.67, s.129-168.
• Rentzsch, Julian (2015). Modality in the Turkic Languages: Form and Meaning from a Historical and a Comparative Perspective. Berlin: Klaus Schwarz Verlag.
• Röhrborn, Klaus (1977). Uigurisches Wörterbuch. Lieferung I. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag GMBH.
• Röhrbom, Klaus (1998). "Zur Etymologie der uigurischen Partikel ӓrki”, Materialia Turdea, 19: 1-4.
• Rubın, Victoria L. (2010). Epistemic Modality: From Uncertainty to Certainty in the Context of Information Seeking as Interactions with Texts. Information Processing and Management, 46 (2010), pp. 533- 540.
• Schinkewitz, Jakob (1926). Rabguzi’s Syntax. MSOS XXIX.
• Söyegow, Muratgeldi vd (1999). Türkmen Dilinin Grammatikası- Morfologiya. Aşgabat: Ruh Yayınları.
• Ünlü, Suat (2004). Karahanlı Türkçesi Satır-arası Kur’an Tercümesi (TİEM 235v3/450r/7) (Giriş-Metin-İnceleme-Analitik Dizin). Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi.
• Üstüner, Ahat (2003). Türkçede Pekiştirme. Elazığ: Fırat Üniversitesi Yayınları.
• Üzüm, Melike (2019a). Eski Anadolu Türkçesinde Epistemik Kiplik: Kısas-ı Enbiya Örneği. Ankara: Nobel Bilimsel Eserler.
• Üzüm, Melike (2019b). “Epistemik Kiplik İşaretleyicilerinin Söz Dizimsel Özellikleri: Özbek ve Türkiye Türkçesi”. Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi. S.23/2, ss.452-492.
• Vardar, Berke (2002). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Multilingual Yayınları.
• Zhelonkina, T. P. (2019). “Explicit Means of Wording Doubt in Modern English”. Vestnik of Moscow State Linguistic University Humanitarian Sciences. Issue: 1, ss. 152-162. Moscow: FSBEI HE MSLU.
• Yazıcı Ersoy, Habibe (2011). “Başkurt Türkçesinde Kiplik Parçacıkları”. Türkbilig, S.22, ss.43-56.
• İnternet Kaynakları www.kuranmeali.com. (Erişim tarihi 14.5.2021).
• https://sozluk.gov.tr. (Erişim tarihi 10.6.2021).
• https://ekitap.ktb.gov.tr. (Erişim tarihi 13.4.2021).