Tarihî Türk Dili metinlerinde şimşek (< süğşek?~süŋşek < süŋüşek) kelimesinin varyantları ve etimolojisi

Yıl 2013, Cilt: 20 Sayı: 2, 135 - 170, 01.08.2013

Paşa Yavuzarslan

https://doi.org/10.1501/Trkol_0000000262

Cited By: 1

Öz

XIX. yüzyıldan beri Batı’daki Türkologlar tarafından Türk dilinin sözvarlığında yer alan kalıtsal ve ödünç öğeler üzerine çeşitli etimolojiler yapılmış ve XX. yüzyıl ortalarından sonra ilkin Räsänen tarafından hazırlanan Türk dilinin etimolojik sözlüğünü, Clauson’un ve Sevortjan’ın etimolojik sözlükleri izlemiştir. Ancak bütün bu çalışmalarda Türk dilinin sözvarlığında yer alan öğelerin etimolojisi tamamlanmamış, daha önce etimolojik açıklamaları yapılan pek çok sözcüğün yeni veriler ışığında etimolojik denemeleri yeniden gözden geçirilmiştir. Türk dilinin Oğuz grubundan Türkiye Türkçesi ile Azeri Türkçesinin sözvarlığında yer alan şimşek kelimesinin de bugüne kadar 4 bilim adamı tarafından birbirinden farklı etimolojisi yapılmıştır. Bu çalışmalar, tarihî metinlere dayandırılmadan sadece Türk dilin ses, biçim ve anlam ilkelerine bağlı olarak yapılmış etimolojik denemelerdir. Bu yazıda şimşek kelimesinin tarihî metinlerdeki biçimi adım adım izlenmiş, özellikle XIV. yüzyıldan başlayarak Eski Anadolu Türkçesiyle yazılmış Melhame kitaplarında kelimenin farklı yazımları ve eşanlamlıları tek tek tespit edilmiştir. Daha sonra Batı’da XVI-XVII. yüzyılları arasında hazırlanan iki dilli ve çok dilli sözlüklerde şimşek sözcüğünün varyantları taranıp ortaya konulmuş, bunlara ilaveten Türkiye Türkçesi ağızlarındaki biçimleri ve farklı anlamlardaki kullanışları da çözümlenmiştir. Bütün bu veriler ışığında şimşek kelimesinin Arap harfli tarihî Türk dili metinlerinde imlasının nasıl kurulması gerektiği ortaya konulmuş ve kelimenin bu verilerden yola çıkılarak etymonu tespit edilmiştir

Anahtar Kelimeler

şimşek, Melhame, etimoloji, meteoroloji terimleri, tarihî metinler

THE ETYMOLOGY Of WORD şimşek (< süğşek? ~ süŋşek < süŋüşek) and ITS ORTHOGRAPHIC VARIANTS IN

Öz

Inherited and borrowed items in Turkish vocabulary have been examined in terms of etymology by Turcologists from the West since XIX. century. After the 1850s, first Räsänen prepared an etymological dictionary of Turkish, and then, Clauson and Sevortjan also prepared the Turkish etymological dictionaries. However in all these studies, the etymology of elements in Turkish vocabulary has not been completed, etymological analyses of many words examined before in terms of etymology have been revised in the light of new information. The etymology of the word şimşek in Turkish and Azerbaijan Turkish vocabulary partaking in Oghuz group of Turkish has been analyzed differently by 4 scientists so far. These studies are etymological trials analyzed without reference to historical texts and just depending on principles of phonology, morphology and semantics of Turkish. In this article, the form of word şimşek in historical texts has been determined step by step, especially from XIV. century, different orthographies and synonyms of this word have been identified one by one in books of Melhame written in old Anatolian Turkish. Afterwards, the variants of the word şimşek in bilingual and multilingual dictionaries prepared between XVI.-XVII. centuries in the West have been propounded by scanning; moreover, forms and usages in different meanings of this word in Turkish dialects have been resolved. In light of all this information, the orthography of şimşek in historical Turkish texts written by Arabic letters has been identified as to how it should have been constructed and the etymon of şimşek has been determined based on this data

Anahtar Kelimeler

şimşek, Melhame, etymology, meteorological terms, Turkish historical texts

Kaynakça

• Ahmet Vefik Paşa (2000), Lehce-i Osmânî, Ankara: Türk Dil Kurumu. (haz. Prof. Dr. Recep Toparlı).
• Akçay, Yusuf (2010), Osmanlı Dönemi Sözlükçülüğü ve Karahisarî’nin Şâmilü’l- Luga İsimli Sözlüğü Üzerine Bir İnceleme, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Yeni Türk Dili Bilim Dalı Doktora Tezi.
• Ata, Aysu (1997), Nāṣırü’d-dìn Bin Burhānü’d-dìn RabŞūzì Ḳıṣaṣü’l-Enbiyā - II: Dizin, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ata, Aysu (2004), Karahanlı Türkçesi Türkçe İlk Kur’an Tercümesi (Rylands Nüshası),Giriş-Metin-Notlar- Dizin, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 854.
• Atasoy, Faysal Okan (2001), Melhame-i Şeyh Vefâ Giriş-Metin-Sözlük, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Türk Dili Bilim Dalı.
• Aydın, Ayşe (2011), Kitâb-ı Usûlü’l-Melâhame Ebrî Hâce İbn-i Âdil (Giriş- İnceleme- Metin-Dizinler), Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ayverdi, İlhan (2010), Kubbealtı Lugatı Asırlar boyu tarihî seyri içinde Misalli Büyük Türkçe Sözlük, İstanbul: Kubbealtı. (3 cilt 2005).
• Berta, Árpád (1996), Deverbale Wortbildung im Mittelkiptschakisch-Türkischen, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Boyraz, Şeref (2000), Türk Halkbiliminin Yazılı Kaynakları Olarak Melhemeler, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Clauson, Sir Gerard (1972), An Etymological Dictionary Pre- Thirteenth-Century Turkish, Oxford.
• Çağatay, Saadet (1954), “Türkçede ŋ~Ş sesine dair”, TDAY-B, Ankara: Türk Dil Kurumu, s. 15-30.
• Dankoff, Robert-James KELLY (1985), Mahmūd al-Kāšgarī, Compendium of Turkic Dialects (Dīwān Luγāt at-Turk), Part III, Harvard University.
• Derleme Sözlüğü I-XII (19932), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Diran Kélékian (1927), Dictionnaire Turc-Français, Âmedî Matbaası.
• Doerfer, Gerhard (1965), Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen I- III, Wiesbaden, Franz Steiner Verlag.
• Eminoğlu, Emin (2011), Abbâs ibni Hamza es- Sabrânî Kitâbü’l-Efʿâl - Kıpçakça Satır Arası Sözlük-, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Ercilasun, Ahmet B. & Akkoyunlu, Ziyat (2014), Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erdal, Marcel (1991), Old Turkic Word Formation A Functional Approach to the Lexicon I-II, Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• Eren, Emin (1997), Zonguldak-Bartın-Karabük İlleri Ağızları, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eren, Hasan (1999), “Şimşek”, Türk Dili 1999/574, Ankara: TDK, s. 835-843.
• Eren, Hasan (19992), Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Ankara: Bizim Büro Basım Evi.
• Eren, Hasan (2004), “Etimolojik Çalışmalarda Metodoloji Sorunu”, Türk Dili 2004/631, Ankara: TDK, s.1-6.
• Gołaś, Ewa Siemieniec (2005), Turkish Lexical Content in Dittionario della lingu Italiana, Turchesca by Giovanni Molino (1641), Kraków: Księgarnia Akademicka.
• J.D. Kieffer et T. X. Bianchi (1835-1837), Dictionnaire Turc-Français, Paris.
• Kahane, Henry and Renée- Tietze, Andreas (1988), The Lingua Franca in the Levant. Turkish Nautical Terms of Italian and Grek Origin. İstanbul-Ankara- İzmir: ABC Kitabevi.
• Karaağaç, Günay (1989), “Türkçe ve Komşuları”, Ege Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi V/1989, İzmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi. s.67-81.
• Karaağaç, Günay (1991), “Eski Metatez Örnekleri”, Ege Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi VI/1991, İzmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi. s.85.102.
• Karaağaç, Günay (1999). “Türkçede Düzensiz Ses Değişmesi Örnekleri”, Türk Dili / 1999 571, Ankara: TDK, s.571-576.
• Karaağaç, Günay (2000), Yine “Şimşek”-1”, Türk Dili 2000/577, Ankara: TDK, s. 43-50.
• Karaağaç, Günay (2005), “Türkçenin Dünya Dillerine Etkisi”, Kırgız-Manas Üniversitesi II.Uluslar Arası Türk Uygarlığı Kongresi, 4-6 Ekim 2004, Bişkek, s. 423-462 (http://turkoloji.cu.edu.tr/YENI%20TURK%20DILI/karaagac_01.pdf).
• Karaağaç, Günay (2012), Türkçenin Dil Bilgisi, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Karahan, Leyla (1996), Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kartallıoğlu, Yavuz (2010), Bernardo da Parigi’nin Söz Kitabı 400 Yıllık İtalyanca- Türkçe Sözlük, Ankara: Gazi Kitabevi.
• Kâşgarlı Mahmud (1990), Dîvânu Lûgati’t-Türk Tıpkıbasım/Facsimile, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Keresteciyan, Bedros (1912), Dictionnaire Etymologique de la Langue Turque, London.
• Ölmez, Mehmet (2012), Orhon-Uygur Hanlığı Dönemi Moğolistan’daki Eski Türk Yazıtları, Metin-Çeviri-Sözlük, Ankara: Bilgesu Yay.
• Özkan, Fatma (2007), “Türkçede Kelime Başı y- Meselesi ve Şimşek Kelimesi Üzerine Bir Etimoloji Denemesi”, IV. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri (2000) I – II, Ankara: Türk Dil Kurumu. s. 1345-1354.
• Özyetgin, A. Melek (2001), Ebū Ḥayyān Kitābu’l-İdrāk li Lisāni’l-Etrāk Fiil: Tarihî-Karşılaştırmalı Bir Gramer ve Sözlük Denemesi, Ankara: KÖKSAV.
• Radloff, W. (1911), Versuch Eines Wörterbuches Der Türk-Dialecte-IV, S. Peterburg.
• Räsänen, Martti (1949), “Materialien Zur Lautgeschichte Der Türkischen Sprachen”, Studia Orientalia / XV, Helsinki: Societas Orientalis Fennica s. 1-249.
• Räsänen, Martti (1969), Versuch eines etymologischen Wörterbuch der Türksprachen, Helsinki.
• Redhouse, J. W. (1987), Turkish and English Lexicon, Beirut.
• Sevinç, Sibel (1999), Yazıcı Salih’in Melhame’si (Kitâbü’ş-Şemsiyye), Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Sevortjan, Ê. V. (1974- ). Êtimologičeskij Slovar’ Tjurkskix Jazykov. Moskva: Akademija Nauk SSSR Institut Jazykoznanija. VII cilt.
• Sravnitel’no-İstoričeskaja Grammatika Tjurkskix Jazykov: Leksika (2001). vtoroe izdanie, (Otvetstvennyj redaktor : Ê. P. Tenišev), Moskva: Rossijckaja Akademija Nauk İnstitut Jazykoznanija.
• Stachowski, Marek (2011), Etimoloji, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Steingass, F. (1975), A Comprehensive Persian-English Dictionary, Beirut.
• Şemseddin Samî (19893), Kâmûs-ı Türkî, İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Tanış, Asım (1989), Giovanni Molino’nun İtalyanca-Türkçe Sözlüğü ve Halk Türkçesi, Ankara.
• Tarama Sözlüğü I-VIII (19882), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TDK (2005), Türkçe Sözlük, Ankara.
• Tekin, Talât (1988), Orhon Yazıtları, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, Talat (2000), Orhon Türkçesi Grameri, Ankara.
• Tekin, Talat (2004), Makaleler 2 :Tarihi Türk Yazı Dilleri, Ankara: Öncü Yay.
• Terzi, Mehmet (1994), Yazıcı Salih (Selahaddin) Kitabu’ş-Şemsiyye (Melhame-i Şemsiyye) Dil Özellikleri-Metin Söz Dizini, Malatya: İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü.
• Tietze, Andreas (2002), Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı, cilt 1 (A-E), İstanbul: Simurg.
• Toparlı, Recep vd. (2003), Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Topçu, Çiğdem (2012), “Şimşek Kelimesi Üzerine”, Akademik Bakış Dergisi 2012/30 (Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi), Kırgızistan/ Celalabat: İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası Kırgız-Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 1-8.
• Tulum, Mertol (2011), Birinci Kitap Meninski’nin Thesaurus’u ve XVII. Yüzyıl İstanbul Türkçesi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tuncer Gülensoy (2007), Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü –Etimolojik Sözlük Denemesi- II (O-Z), Ankara: TDK.
• User (2009), Hatice Şirin, Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi, Konya: Kömen Yayınları.
• Vámbéry, Ármin (1878), Etymologisches Wörterbuch der turko-tatarischen Sprachen, Leipzig.
• Yavuzarslan, Paşa (2007) “Eski Anadolu Türkçesi Metinlerini Çözümlemede Tarihî Ses Biliminin Önemi”, (38. ICANAS (International Congress of Asian and North African Studies), Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, s. 2150 – 2162.
• Yüce, Nuri (1988), Mukaddimetü’l-Edeb Ḫvārizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası Giriş, Dil Özellikleri, Metin, İndeks, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Zenker, Julios Theodor (1967), Türkisch-Arabisch-Persisches Handwörterbuch, Germany. 18b/1