ANADOLU’DA ÖKSÜZ YAVRU HAYVAN BESLEME VE ““EKTİ~EHDİ” SÖZCÜĞÜ

Yıl 2012, Cilt: 19 Sayı: 1, 141 - 158, 01.04.2012

Pasa Yavuzarslan

https://doi.org/10.1501/Trkol_0000000240

Cited By: 2

Öz

Bilimsel ve teknolojik ilerleme sonucu ortaya çıkan toplumsal değişim, gelişim ve kentleşmeye bağlı olarak köylerden kentlere göç edilmesi, köy hayatıyla ilgili söz varlığının (tarım, hayvancılık vb. alanlara ait sözcükler) yok olmasına ve Türkiye Türkçesi ağızlarının söz varlığını oluşturan birçok sözcüğün kullanım sıklığının düşmesine neden olmuştur. Bu durumun önüne geçebilmek ve kaybolmaya yüz yutmuş sözcüklerin kullanımının yaygınlaştırılabilmesi amacıyla belli bir sistem çerçevesinde çeşitli dönemlerde birtakım derlemeler yapılmıştır. Ancak bütün bu çalışmalara rağmen Türkiye Türkçesi ağızlarında yaşayan sözcüklerin tamamen derlendiği sonucuna varılamaz. Bu yazıda Anadolu’daki hayvancılığın söz varlığında yer alan ve ağızlarda da hâlâ yaşamaya devam eden sözlükbirim ekti ~ ehdi’nin “anası ölüp de başka bir koyuna alıştırılan ya da elde beslenen kuzu” kökeni, tarihsel süreç içerisinde kazandığı metaforik anlamlar, tarihi metinlerdeki görünümleri üzerinde durulmuş ve çeşitli dönem metinlerinde yer alan biçimleri incelenmiştir. Bunun yanında söz konusu sözcüğün türevlerine değinilip, hangi metinde ne sıklıkta geçtiği belirtilmiş ve imlası tarihî metinlere göre yeniden kurulmuştur. Aynı zamanda etimolojik çalışmalarda dikkatle üzerinde durulması gereken eşyazımlılık ve eşadlılık sorunu da ele alınmıştır

Anahtar Kelimeler

Türkiye Türkçesi ağızları, söz varlığı, hayvancılık, ekti ~ ehdi, etimoloji, eşyazımlılık, eşadlılık

FEEDING MOTHERLESS YOUNG ANIMALS IN ANATOLIAN AND THE WORD “EKTİ-EHDİ”

Öz

Social changings which emerged as a result of scientific and technological progress and immigration from rural areas to urban areas due to development and urbanization caused disappearance of vocabulary related to village and town life (words which belong to agriculture, stockbreeding etc.) decrease of frequency of occurrence of many words which emerges the vocabulary of local dialects of Turkish language of Turkey. At various times, within the framework of a particular system, to prevent this situation and popularıse the usage of words which are at the point of disappearance, some endeavours and struggle were made. However, despite all these studies it can not be concluded that all the words living in Turkish dialects have been compiled. In this study, the etymon, metaphorical meanings in the historical process, aspects in historical texts of lexem ekti ~ ehdi “anası ölüp de başka bir koyuna alıştırılan ya da elde beslenen kuzu” “to habituate or feed by hand the sheep whose mother is dead” which is in the vocabulary of stockbreeding, reflects the Anatolian culture and which still continue to live in dialects, were emphasised. Examples which belong to various periods were presented. In addition, the derivatives of the word were mentioned and it was indicated that in which text and how often this word appeared. According to historical texts, orthography of this word was formed again. At the same time, the issue of homography and homonymy which needed to be focused in etymological studies was discussed

Anahtar Kelimeler

Turkish dialects, vocabulary, stockbreeding, ‘etymology of ekti ~ ehdi’, homography, homonymy

Kaynakça

• Arat, Reşid Rahmeti (1979), Kutadgu Bilig I: Metin, Tıpkıçekimle yapılmış 2. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay. (1.Baskı 1947).
• Arat, Reşid Rahmeti (1979), Kutadgu Bilig III: İndeks, İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü. (Neşre haz.: Kemal Eraslan-Osman F. Sertkaya-Nuri Yüce).
• Arat, Reşid Rahmeti (19792), Kutadgu Bilig I Metin, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Arat, Reşid Rahmeti (1992), Edib Ahmed b. Mahmud Yükneki Atabetü’l-Hakayık, 2. baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu (1.Baskı 1951).
• Ata, Aysu (1997), Nāṣırü’d-dìn Bin Burhānü’d-dìn RabŞūzì, Ḳıṣaṣü’l-Enbiyā (Peygamberler Kıssaları) I-II, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Ata, Aysu (1998), Nehcü’l-Ferādìs Uştmaḫlarnın͡͡͡g Açuḳ Yolı Cennetlerin Açık Yolu III: Dizin-Sözlük, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Ata, Aysu (2004), Türkçe İlk Kur’an Tercümesi (Ryland Nüshası) Karahanlı Türkçesi (Giriş-Metin-Notlar-Dizin) Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Ata, Aysu (2004), Türkçe İlk Kur’an Tercümesi (Rylands Nüshası) Karahanlı Türkçesi (Giriş-Metin-Notlar-Dizin), Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Baykara, Tuncer (1997), “Selçuklular Devrinde İğdişlik ve Kurumu”, TTK- Belleten, C. LX, S. 229, Aralık 1996, s. 681-693, Ankara: TTK Yay.
• Boeschoten, H. E. Vd. (1995), Rabghÿzī, The Stories of The Prophets Qiãaã al- Anbiyāé An Eastern Turksh Version, Volume One. Leiden-New York-Köln: E. J. Brill.
• Boeschoten, H. E., Vandamme M.and Tezcan, S. (1995), Al-Rabghÿzī, The Stories of The Prophets Qiãaã al- Anbiyāé, Volume I, Leiden-New York- Köln: E.J. Brill.
• Borovkov, A. K. (2002), Orta Asya’da Bulunmuş Kur’an Tefsirinin Söz Varlığı (XII.-XIII. Yüzyıllar), Ankara: Türk Dil Kurumu Yay. (Çev. Halil İbrahim Usta-Ebülfez Amanoğlu).
• Caferoğlu, Ahmet (19933), Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, İstanbul: Enderun Kitabevi. Dilinin Tarihi Kaynakları.
• Doerfer, Gerhard (1965), Türkische Und Mongolische Elemente Im Neupersischen, Band II, Wiesbaden, Franz Steiner Verlag.
• Drevnetjurkskij Slovar’, 1969, Leningrad: İzdatel’stvo “Nauka” Leningradskoe Otdelenie. (Redak.: V.M. Nadaljev, D.M. Nasilov, É. R. Tenişev, A.M. Šerbak).
• Eckmann, J. (1976), Middle Turkic Glosses of The Rylands Interlinear Koran Translation, Budapest: Akadémiai Kiadó.
• Eckmann, János (1976), Middle Turkic Glosses of The Rylands Interlinear Koran Translation, Budapest: Akadémiai Kiadó.
• Erdal, Marcel (2004), A Grammar of Old Turkic, Leiden: Brill.
• Gabain, A. Von (1988), Eski Türkçenin Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay. (Çev. Mehmet Akalın)
• Hamilton, James Rusell (1998), İyi ve Kötü Prens Öyküsü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay. (Çev. Vedat Köken).
• Helsinki: Soumalais-Ugrilainen Seura.
• Kartallıoğlu, Yavuz (2011), Bernardo da Parigi’nin Söz Kitabı 400 Yıllık İtalyanca- Türkçe Sözlük, Ankara: Gazi Kitabevi. Kurumu Yay.
• Martti Räsänen (1969), Versuch Eines Etymologischen Wörterbuchs Der Türksprachen,
• Nalbant, Mehmet Vefa (2008), Dìvānü LuŞāti’t-Türk Grameri-I: İsim, İstanbul: Bilgeoğuz.
• Sümer, Faruk (1985), “Selçuklu Tarihinde İgdişler”, Türk Dünyası Araştırmaları, Nisan 1985, S. 35, s. 9-23.
• Sümer, Faruk (2000), “İğdiş”, DİA, C. 21, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Taneri, Aydın (1997), “Hadım”, DİA, C. 15, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Tanış, Asım (1989), Giovanni Molino’nun İtalyanca-Türkçe Sözlüğü ve Halk Türkçesi, Ankara.
• Tekin, Talât (1988), Orhon Yazıtları, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Tekin, Talat (2000), Orhon Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi.
• Türkiyede Halk Ağzından Söz Derleme Dergisi-2: E-K, 1941, İstanbul: Türk Dil
• Usta, Halil İbrahim (2011), Orta Asya Kur’ân Tefsiri (Metin-Tıpkıbasım), Ankara: Türk
• Yusuf Has Hâcib, Kutadgu Bilig II Çeviri, Ankara: TTK, 6. Baskı, 1994. (Çev. Reşid Rahmeti Arat).
• Yüce, Nuri (1998), Mukaddimetü’l-Edeb, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Zenker, Julius Theodor (1967), Türkisch-Arabisch-Persisches Handwörterbuch I-II, Hildesheim: Georg Olms Verlagsbuchhandlung. (1. Baskı 1866-1876).