ORTA ASYA TÜRK DİLLERİNİN BAZI ORTAK ÖZELLİKLERİ

Yıl 2010, Cilt: 17 Sayı: 2, 131 - 142, 01.08.2010

Henryk Jankowski

https://doi.org/10.1501/Trkol_0000000194

Cited By: 2

Öz

Bu çalışmada beş Orta Asya’daki Türk dilinin, başka akraba dillerden farklı olan söz varlığı ve gramer özellikleri incelenmektedir. İncelenen diller Türkmence, Kırgızca, Kazakça, Özbekçe ve Uygurca. En yaygın kabul edilmiş sınıfladırmaya göre, Türkmence Oğuz ya da Güney-Batı, Kırgızca Kıpçaklaşmış Altayca, Kazakça Kıpçak ya da Kuzey-Batı, Özbekçe ile Uygurca ise Güney-Doğu Türk grubuna girer. Tasnif bakımından söz konusu diller farklı gruplara ait olsa bile, dil etkileşimi ve bazı ortak etkenlerden dolayı ortak çizgilere sahiptirler. Bu etkenler, tarih boyunca pek çok ortaklık meydana getiren bölgenin tarihî, dinî, coğrafî, siyasî, iklim ve doğa şartlarıdır. Başka bir önemli etken, Çağatayca diye adlandırılan ortak tarihî edebî dil tesiridir. Çağataycanın etkisi en çok Özbekçe ile Uygurcada yansıtılırken, söz dağarcığında öteki dillerde de bulunmaktadır. Etkileşimsel ve yöresel benzerlikler açısından araştrılan diller arasında bulunan ortaklıklar eşit değildir. İncelemede Ana Türkçeden miras edilmiş, başka Türk dillerinde de var olan temel kelimeler ele alınmamıştır

Anahtar Kelimeler

Türk dilleri, Orta Asya, ortak özellikler

Some Common Features of the Languages of Central Asia Turks

Öz

This paper examines common features in lexicon and grammar of five Turkic languages of Central Asia. The languages that are subject of study are Turkmen, Kirghiz, Kazakh, Özbek, and Uighur. Turkmen is a south-western or Oghuz, Kirghiz a Kipchakized Altai, Kazakh a north-western or Kipchak, while Özbek and Uighur are south-eastern languages. Although these languages belong to different genealogical and geographical groups, due to language contacts and some extralinguistic factors they developed a lot of common features. Among these factors there are historical, religious, geographic, political, climatic and ecological forces. Another important factor is the impact of a common literary Eastern Turkic language called Chaghatai. Direct inheritors of Chaghatai are Özbek and Uighur, but Chaghatai influence is present in the lexicon of all other languages surveyed here. Naturally, common features are not equal in these languages. The features inherited from Common Turkic which manifest themselves in these and many other Turkic languages fall beyond the scope of research

Anahtar Kelimeler

Turkic languages, Central Asia, common features

Kaynakça

• CHEN, Zongzhen (haz.). (1990). Zhōngguó Tūjuéyǔzş yǔyán cíhuìjí. Běijīng: Mínzş Chūbǎnshè [陈 宗振 (haz.) 1990. 中国突厥语族语言词汇集. 北京: 民族出版 社].
• Derleme Sözlüğü I-XI (1963-1979). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• DEVELLİOĞLU, Ferit (1993). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın.
• FU, Tíngxun (1991). “Guānyş yòng Wéiwş’ěrwén pīnxiě Hànyǔ jiècí hé wǒ guó zhuānmíng de chşyì”. Zhōngguó Tūjuéyǔ yánjiū lùnwén jí. Běijīng: Mínzş Chūbǎnshè: 185-203 [傅 庭训. 1991. “关于用维吾尔文拼写汉语借词和我国 专名的刍议”: 中国突厥语研究论文集. 北京: 民族出版社: 185-203].
• KOS: SIZDIKOVA, R. G., K. Ş. Husain (haz.). (2001). Kazahsko-russkiy slovar′. Almatı: Dayk-Press.
• KRS: YUDAHİN, K. K. (1965). Kirgizsko-russkiy slovar′. Moskva: Sovetskaya Entsiklopediya.
• MA’RUFOV, Z. M. (haz.). 1981. Özbek Tiliniñ İzåhli Luğati I-II Tom. Moskva: Rus Tili Naşriyåti.
• NRTED: ALKIM, U. Bahadır (haz., vb.). (1991). Redhouse Yeni Türkçe-İngilizce Sözlük-New Redhouse Turkish-English Dictionary. Redhouse Yayınevi.
• ÖZTOPÇU, Kurtuluş (2000). Elementary Azerbaijani. Santa Monica, İstanbul, Türk Araştırmaları Dizisi 33.
• RUSTEMOV, L. Z. (1989). Arab-İran Kirme Sözderiniñ Kazakşa-Orısşa Tüsindirme Sözdigi. Kazahsko-russkiy tolkovıy slovar′ arabsko-iranskih zaimstvovannıh slov. Alma-Ata: Mektep.
• SAĞIR, Mukim (1995). Erzincan ve Yöresi Ağızları. İnceleme, Metinler, Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• SINOR, Denis. (1990). “Introduction: the Concept of Inner Asia”: Denis SİNOR (haz.). 1990. The Cambridge History of Early Inner Asia. Cambridge, New York vb.: CUP, 1-18.
• TDG: SÖŸEGOV, Myratgeldi, Mämmetdurdy Saryhanow (haz.). (2000). Türkmen Diliniñ Grammatikasy. Morfologiÿa. Aşgabat: Ruh.
• TÖMÜR, Hämit (2003). Modern Uyghur Grammar. İstanbul: Yıldız Dil ve Edebiyat.
• TRS: BASKAKOV, N. A. (haz., vb.). (1968). Turkmensko-russkiy slovar′. Moskva: Sovetskaya Entsiklopediya.
• URS: NACİP, E. N. (1968). Uygursko-russkiy slovar′. Moskva: Sovetskaya Entsiklopediya.
• XOLMURADOV, A., R. Azizov (2005). English-Uzbek, Uzbek-English Dictionary. Inglizcha-O‘zbekcha, O‘zbekcha-Inglizcha Lug‘at (45 000dan ortiq so‘z va ibora). Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi nashrijot-matbaa ijodiy uyi.
• VÁSÁRY, István (2003). A régi Belső-Ázsia története. Budapest: Balassi Kiadó.
• WEHR, Hans (1980). A Dictionary of Modern Written Arabic. (haz. J. Milton Cowan), London: MacDonald & Evans Ltd.