Türk dilinin tarihi söz varlığından örnekler II (eyermek<edermek)

Yıl 2010, Cilt: 17 Sayı: 1, 161 - 176, 01.04.2010

Paşa Yavuzarslan

https://doi.org/10.1501/Trkol_0000000182

Öz

Bu yazıda Türkiye Türkçesinin söz varlığında kullanım alanını yitirmiş olan Eski Türkçe édermek fiilinin, tarihî Türk metinlerindeki varlığı ortaya konulmuştur. édermek fiilinin tarihî Türk yazı dilleri içerisinde geçirmiş olduğu ses, biçim ve anlam değişiklikleri, karşılaştırmalı dil bilimi yöntemiyle tespit edilmiştir. Eski Türkçe dönemi metinlerinden yalnızca Uygur dönemi metinlerinde (y)edärşeklinde geçen kelime, Karahanlı ve Harezm metinlerinde de varlığını korumuş ve Harezm döneminde édermek fiilinden ederü biçiminde bir zarf yapısı gelişmişitr. Kıpçak ve Eski Anadolu Türkçesi metinlerinde édermek fiilindeki /d/ sesi /y/ sesine gelişmiştir. Fiil özellikle Eski Anadolu Türkçesi metinlerinde doğru okunamamış ve bu dönem metinlerinin söz varlığını içeren Tarama Sözlüğü’nde yer almamıştır. Tarihî metinlerde yapılan incelemeler sonucunda, édermek fiilinin pek çok metinde yanlış okunduğu tespit edilmiştir

Anahtar Kelimeler

Tarihî söz varlığı, édermek fiilinin etimolojisi, tarihi karşılaştırmalı Türk dil bilgisi, söz varlığı, evrimleşme

Lexicological Examples (the verb of eyermek) from the Historical Turkish Language

Öz

Despite the fact that it is no longer used in the contemporary Turkish of Turkey, this article illustrates the existence of the old Turkish verb édermek in historical Turkish texts. The phonological, morphological and semantic changes of the verb édermek in historical Turkish languages has been exposed through comparative linguistics. Of all ancient Turkish period texts, the aforementioned word - found only in ancient Uygur period texts as (y)edär-, has maintained its existence in the Karahan and Harezm texts and an adverb ederu has been derived from the verb edernek in the Harezm period. The phone /d/ has developed into the phone /y/ in Old Anatolian Turkish and Kipchak texts. The verb was not read correctly in Old Anatolian texts in particular, and was not found in the Tarama Dictionary which included the vocabulary found in texts of this specific period. Following research carried out on historical texts, it has been displayed that the verb edermek has been misread in countless texts

Anahtar Kelimeler

the historical vocabulary of Turkish, the ethymology of the verb édermek, comparative linguisitics, vocabulary, evolution

Kaynakça

• AFYON KARAHİSARLI MUSTAFA, Ahterî-i Kebîr (H.996). Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi, İsmail Saib-II/1893 nr. Yazma.
• ______ Ahterî-i Kebîr (tarihsiz). Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi, M. Ozak-II/925 nr. Yazma.
• ARAT, Reşid Rahmeti (1979a). Kutadgu Bilig I Metin. (1. baskı 1947), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2. baskı.
• ______(1979b). Kutadgu Bilig III İndeks. (haz. Kemal Eraslan - Osman F. Sertkaya - Nuri Yüce), İstanbul: Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü Yay.: 47, Seri: IV-Sayı: A 12.
• ______(1992). Edib Ahmed b. Mahmud Yükneki, Atabetü’l-Hakayık. (1. baskı 1951). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 32, 2. baskı.
• ATA, Aysu (1997). Nāṣırü’d-Dìn bin Burhānü’d- Dìn RabŞūzì, Ḳıṣaṣü’l-Enbiyā (Peygamber Kıssaları)-I: Giriş-Metin-Tıpkıbasım; II: Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 681-1.
• ______(2004). Türkçe İlk Kur’an Tercümesi (Rylands Nüshası): Karahanlı Türkçesi (Giriş- Metin-Notlar-Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 854.
• BANG, W. Und Gabain A. Von (1931). Analytischer İndex Zu Den Fünf Ersten Stücken Der Türkischen Turfan-Texte. Berlin: Verlag Der Akademie Der Wissenschaften In Kommission Bei Walter De Gruyter U. Co.
• BOROVKOV, A. K. (2002). Orta Asya’da Bulunmuş Kur’an Tefsirinin Söz Varlığı (XII.-XII: Yüzyıllar). (çev. Halil İbrahim Usta ve Ebülfez Amanoğlu), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınlar: 811.
• CAFEROĞLU, Ahmet (1993). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Enderun Kitabevi, 3. baskı.
• CLAUSON, Sir Gerard (1974). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford At The Clarendon Press.
• CROWLEY, Terry (1998). An Introduction to Historical Linguistics, Oxford-Melbourne- New York: Auckland Oxford University Press.
• ÇAĞATAY, Saadet (1945). Altun Yaruktan İki Parça. Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları No. 46, Türk Dili ve Edebiyatı Enstitüsü No. 7.
• DANKOFF, Robert. Maḥmūd al-Kāš arī, Compendium of The Turkic Dialects (Dīwānu Luγāt at-Turk), Part-I (1982); Part-II (1984); Part-III (1985), Harvard University.
• DTS: Drevnetjurkskix Slovar’ (1969). (Redaktory: V.M. Nadaljev, D.M. Nasilov, Ê. R. Tenišev, A. M. Šerbak), Leningrad: Akademija Nauk SSSR Institut Jazykoznanija.
• ERCİLASUN, Ahmet B. (1984). Kutadgu Bilig Grameri –Fiil-. Ankara: Gazi Üniversitesi.
• ERDAL, Marcel (1991). Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to the Lexicon, II vol., Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• Ettuhfet-üz-Zekiyye Fil-Lûgat-it-Türkiyye (1945). (çev. Besim Atalay), İstanbul: T.D.K. C.II.21.
• FAZYLOV, E.İ. ve Zijaevaja, M.T. (1978). İzyskannyj dar Tjurkskomu Jazyku: (Grammatičeskij traktat XIV v. na arabskom jazyke). Taškent: İzdatel’stvo “Fan” Uzbekskoj SSR.
• GABAİN, A. Von (1988). Eski Türkçenin Grameri. (çev. Mehmet Akalın), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 532.
• GADJİEVA, N. Z-Serebrennikov B. A. (1986). Sravnitel’no-İstoričeskaja Grammatika Tjurkskix Jazykov: Sintaksis. (Otvetstvennyj redaktor : Ê. P. Tenišev), Moskva: Akademija Nauk SSSR İnstitut Jazykoznanija.
• HOCK, Hans Henrich (1991). Principles of Historical Linguistics, Second revised and updated edition. Berlin-New York: Mouton de Gruyter
• İZBUDAK, Velet (1989). El-İdrâk Haşiyesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 27, 2.baskı.
• KAYA, Ceval (1994). Uygurca Altun Yaruk: Giriş, Metin ve Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 607.
• MUHTAR, Cemal (1993). İki Kur’an Sözlüğü Luğat-ı Ferişteoğlu ve Luğat-ı Kânûn-ı İlâhî. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları Nu. 67.
• MUTALLİBOV, S.M. (1968). Attuxfatuz Zakijatu FilluŞatit Turkija: [Turkij Til (Qipčoq Tili) Xaqida Nojob Tuxfa]. Toškent: Üzbekiston SSR “Fan” Našrijoti.
• RÄSÄNEN, Martti (1969). Versuch Eines Etymologischen Wörterbuchs Der Türksprachen. Helsinki: Lexica Societatis Fenno-Ugricae XVII, 1.
• SEVORTJAN, Ê. V. (1974). Êtimologičeskij Slovar’ Tjurkskix Jazykov. Moskva: Akademija Nauk SSSR Institut Jazykoznanija.
• Sravnitel’no-İstoričeskaja Grammatika Tjurkskix Jazykov: Fonetika (1984). (Otvetstvennyj redaktor : Ê. P. Tenišev), Moskva: Akademija Nauk SSSR İnstitut Jazykoznanija.
• Sravnitel’no-İstoričeskaja Grammatika Tjurkskix Jazykov: Leksika (2001). vtoroe izdanie, (Otvetstvennyj redaktor : Ê. P. Tenišev), Moskva: Rossijckaja Akademija Nauk İnstitut Jazykoznanija.
• Sravnitel’no-İstoričeskaja Grammatika Tjurkskix Jazykov: Morfologija (1988). (Otvetstvennyj redaktor : Ê. P. Tenišev), Moskva: Akademija Nauk SSSR İnstitut Jazykoznanija.
• ŞEYH SÜLEYMAN EFENDİ-İ BUHÂRÎ (1298). Lügat Çagatay ve Türkî Osmânî. İstanbul: Mihrân Matbaası.
• Tarama Sözlüğü I-VIII (1988). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 212, 2. baskı .
• TEKİN, Talat (2000). Orhon Türkçesi Grameri. (yay. Mehmet Ölmez), Ankara: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 9.
• ______(1989). XI. Yüzyıl Türk Şiiri: Dìvānu LüŞāti’t-Turk’teki Manzum Parçalar. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 541.
• TİETZE, Andreas (2002). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı A-E, I, İstanbul- Wien: Simurg.
• Tolkovyj Slovar’ Uzbekskogo Jazyka I-II (1981). (Pod Redakt. Z. M. Magrufova), Moskva: Akademija Nauk Uzbekckoj SSR Institut Jazyka i Literatury Imeni A. S. Puškina.
• TOPARLI, Recep (1988). Mu’înü’l-Mürîd. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları: 15.
• ______, Vural, Hanifi ve Karaatlı, Recep (2003). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 835.
• TRASK, R.L. (1995s). Language Change. Londaon and New York: Routledge, Reprinted.
• YUSUF HAS HÂCİB (1994). Kutadgu Bilig II. (çev. Reşid Rahmeti Arat), (1. baskı 1959). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 6. baskı.
• ZAJĄCZKOWSKİ, A. (1961). Najstarsza Wersja Tureska Ḫusräv u Šīrīn Quṭba, Csęść III: Słownik, Warszawa: Polska Akademia Nauk, Komitet Orientalistyczny.