ANLAM VE EDEBİYAT TEORİLERİNE DAİR TÜRKÇE GELENEKSEL LİTERATÜRÜ TASNİF DENEMESİ

Yıl 2019, Cilt: 23 Sayı: 1, 1 - 27, 26.03.2019

Ahmet Zahid Demirciler

Öz

X.
yüzyıldan XX. yüzyıla değin Arap harfleriyle yazılan Türkçe’nin zengin şiir ve
nesir edebiyatı hâlen birçok araştırmanın mâlzemesi durumundadır. Bu bağlamda söz
konusu yazı dilinde vücut bulan metin anlama ve değerlendirme faaliyetleri edebî
inceleme ve değerlendirmelerde geçerliliğini hâlen devam ettirmektedir. Ortak
ve benzer bir terimler kümesiyle inşâ edilen geleneksel literatür birbirinden bazı
yönleriyle ayrılır. Söze yaklaşım yönleri dikkate alınarak anlam teorileri ve
edebiyat teorileri biçiminde iki kategori olarak düşünülen literatür,
Taşköprizâde’nin Mevzû’âtü’l-Ulûm’undan hareketle Arapça ve Farsça literatürdeki
gelişim çizgilerine eklemlenerek tasnif edilecektir. Buna göre anlam ve
edebiyat teorilerine dair Türkçe geleneksel literatür, belâgat, nakd-i şiir ve
inşâ eserlerinden meydana gelmektedir.

Anahtar Kelimeler

belâgat, karz-ı şiir, nakd-i şiir, inşâ, aruz, kafiye, teressül

AN ATTEMPT TO CLASSIFICATON OF TRADITIONAL WORKS ON THEORY OF MEANING AND LITERARY THEORIES IN TURKISH

Öz

Poetic
and prosaic literature of Turkish had been written with Arabic script between X^th
and XX^th centuries is still subject of many researches. In this respect,
works and practices on text understanding and evaluation of this written
language are still extant. Those traditional literature have been consisted of
similar and common terminology is dissociated from each other in some aspects.
Therefore those literature have been considered as two main categories which
are theories of meaning and literary theories according to their way of
approach. In this paper, those literature will be classified with regard to
Tashköprüzade’s Miftah al-Saʻada and thereby will be linked to lines of
development in Arabic and Persian literatures. Accordingly, traditional Turkish
literature on theories of meaning and literary theories consist of works on
al-balagha, naqd al-shi’r and insha.

Anahtar Kelimeler

balāgha, qarḍ al-shi’r, naqd al-shi’r, inshā, ‘arūd (prosody), qāfiyah (rhyme)

Kaynakça

• Abdurrahman Süreyyâ. 1303. Mi̇̄zānüʾl-Belāġa. İstanbul.Ahmed Cevdet Paşa. 1987. Belâgat-ı Osmaniye. Editör Mehmet Çavuşoğlu. İstanbul: Mimar Sinan Üniversitesi.Ahmedî Dârânî, Alî Ekber, ve Ekrem Herâtyân. 1387. “Destûrü’l-Kâtib fî Ta‘yîni’l-Merâtib”. Ayene-ye Miras, sy 41: 219–233.Aksoy, Mustafa. 1991. “Molla Lütfî’nin Risâle-i Mevlânâ Lütfîsi”. Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi.Ali Shareef, Mohammed. 2015. “el-Hatîb el-Kazvînî’nin Telhîsu’l-Miftâh Eseri Işığında Klâsik Türk Edebiyatı Belâgat Terimlerinin Tasnîfi”. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi.Amülî, Şemseddin. 1317. Nefāyisüʾl-Fünūn fī ʿArāyisiʾl-ʿUyūn. Editör Muhammed Bâkır Hânsârî.Ankaravî, İsmâil Rusûhî. 1284. Miftāḥuʾl-Belāġa ve-Mıṣbāḥuʾl-Feṣāḥa. İstanbul.Ateş, Ahmed. 1949. “Giriş”. Içinde Kitāb Tarcumān al-Balāġa, 1–11. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Şarkiyat Enstitüsü.Attar, Aygün. 2008. “İran’ın Farslaşma Süreci ve Bu Süreçte Farsçanın Rolü”. Erdem, sy 52: 1–39.Bardahî, Ahmed el-. 2006. Cāmiʿüʾl-Fürs. Editör Hatice Şahin. C. I. Doğu Dilleri ve Edebiyatlarının Kaynakları, LXXV. Boston: Harvard Üniversitesi Yakındoğu Dilleri ve Medeniyetleri Bölümü.Benli, Mehmet Sami. 2005. “Miftâhu’l-Ulûm”. Içinde İslâm Ansiklopedisi, XXX:20-21. TDV İSAM.Bilgegil, M. Kaya. 1980. Edebiyat Bilgi ve Teorileri 1: Belâgat. Ankara: Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.Ceyhan, Âdem. 2013. “Bedr-i Dilşâd”. Içinde Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. Ahmet Yesevi Ü. http://www.turkedebiyatiisimlersozlugu.com/index.php?sayfa=detay&detay=80.Çavuşoğlu, Mehmet. 1986. “Divan Şiiri”. Türk Dili LII (415,416,417 Türk Şiiri Özel Sayısı II-Divan Şiiri): 1-16.Çetin, Nihad M. 1991a. “Arûz: Arap Edebiyatında Arûz”. Içinde İslâm Ansiklopedisi, III:424-37. TDV İSAM.———. 1991b. “Arûz: İran Edebiyatında Arûz”. Içinde İslâm Ansiklopedisi, III:431–432. İstanbul: TDV İSAM.———. 1991c. “Arûz: Türk Edebiyatında Arûz”. Içinde İslâm Ansiklopedisi, III:432–437. İstanbul: TDV İSAM.Çetindağ, Yusuf. 2005. “Biyografik Bilgi ve Şiir Eleştirisi Açısından Çehâr Makâle”. Bilig, sy 34: 145–169.Dayf, Şevkî. t.y. el-Fenn ve-Meẕāhibuhu fiʾn-Nes̱riʾl-ʿArabi̇̄. 12. bs. Kahire: Dar al-Maarif.Derdiyok, İ Çetin. 1994. “Ahmed Dâ’î’nin Teressül’ü”. Toplumsal Tarih I (6): 56–59.“Diplomatik: İslâm Devletlerinde Diplomatik”. 1994. Içinde İslâm Ansiklopedisi, IX:360-63. İstanbul: TDV İSAM.Doğan, Enfel. 2010. “Eski Anadolu Türkçesi Döneminde Yapılan Kabus-nâme Çevirileri Üzerine”. İÜ Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 43 (43): 37–56.Dûrî, Abdülaziz. 1999. Divan. C. 9. İstanbul: TDV İSAM.Durmuş, İsmail. 2000. “İnşâ”. Içinde DİA, 22:334–336. İstanbul: TDV İSAM.Er, Rahmi. 2011. Tenkit, Arap Edebiyatı. C. 40. İstanbul: TDV İSAM.Erkal, Abdulkadir. 2009. Divan Şiiri Poetikası (17. Yüzyıl). Ankara: Birleşik.Ferrard, Christopher. 1982. “The Development of An Ottoman Rhetoric Up to 1882 Part I: The Medrese Tradition”. Osmanlı Araştırmaları: The Journal of Ottoman Studies III: 165–188.———. 1984. “The Development of an Ottoman Rhetoric up to 1882 Part II: Contributions from Outside the Medrese”. Osmanlı Araştırmaları: The Journal of Ottoman Studies IV: 19–34.Gürer, Abdulkadir. 2007. “Lem’î’nin Kafiye Risâlesi: ‘Risāletü’l-Ḳāfiyeti’l-Vāfiye’”. Türk Dilleri Araştırmaları 17: 133–176.Hacımüftüoğlu, Nasrullah. 1988. “Belâğat Ekolleri ve Anadolu Belâğat Çalışmaları”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy 8: 115–127.———. 1993. “Belâğat İlminin Gelişmesine Müessir Olan Kaynaklar”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy 11.Hüseyin Râcî. 1313. Telḫi̇̄ṣüʾl-İnşāʾ. İstanbul.İbnü’l-Kâmil, Muhammed Abdurrahmân. 1309. Belāġat-i ʿOs̱māniyye. İstanbul: Asr Kütübhânesi Sâhibi Kirkor.İnalcık, Halil. 2001. Reis-ül-küttâb. C. 9. Eskişehir: MEB.———. 2007. “Klasik Edebiyat Menşei: İranî Gelenek, Saray İşret Meclisleri ve Musâhib Şâirler”. Içinde Türk Edebiyatı Tarihi, editör Talât Sait Halman ve Osman Horata, 2. bs. C. 1. İstanbul: T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı.Kafesoğlu, İbrahim. 2001. Selçuklular. C. 10. Eskişehir: MEB.Kallek, Cengiz. 2002. Kudâme b. Ca’fer. C. 26. Ankara: TDV İSAM.Kara, İsmail, ed. 2005. “Babanzâde’nin Felsefe Istılahlarını İnşası ve Teknik-İdeolojik Tartışmalar”. Içinde Bir Felsefe Dili Kurmak: Modern Felsefe ve Bilim Terimlerinin Türkiye’ye Girişi, 2. bs. İstanbul: Dergâh.Kâtib Çelebi. 1941. Keşfü’ẓ-Ẓunūn ʿan Esāmiʾl-Kütübi veʾl-Fünūn. Bağdat: Maktaba al-Muthanna.Kâtib, Yahyâ bin Mehmed el-. 1971. Menāhicüʾl-İnşā. Editör Şinasi Tekin. Cambridge: Harvard Üniversitesi.Keykâvus. 2006. Kabusnâme. Çeviren Mercimek Ahmed. İstanbul: Kabalcı.Kılıç, Hulusi. 1992. “Belâgat”. Içinde İslâm Ansiklopedisi, V:380-83. TDV İSAM.Köprülü, M Fuad. 2001. Arûz, Arap Arûzunun Diğer İslâmî Edebiyatlara Tesiri. C. 1. Eskişehir: MEB.Kudâme b. Ca’fer. 1302. Naḳduʾş-Şiʿr. İstanbul. http://shamela.ws/index.php/book/28181.Kurtuluş, Rıza. 2011. Tenkit, Fars Edebiyatı. C. 40. İstanbul: TDV İSAM.Kut, Günay. 1989. Ahmedî. C. 2. İstanbul: TDV İSAM.Kutluer, İlhan. 2000. İlim. C. 22. İstanbul: TDV İSAM.Küçükaşcı, Mustafa Sabri. 2002. Kâtip. C. 25. Ankara: TDV İSAM.Mahmûd-ı Gâvân. t.y. Menāẓirüʾl-İnşāʾ. İstanbul.Manastırlı, Mehmed Rifat. 1308a. Ḳavāʿid-i ʿİlm-i İnşāʾ. İstanbul: Kitapçı Kasbar.———. 1308b. Mecāmiʿüʾl-Edeb. İstanbul: Kitapçı Kasbar.Mansuroğlu, Mecdud. 2001. Divan. Editör Adnan Adıvar, Reşit Rahmeti Arat, Ahmed Ateş, İbrahim Kafesoğlu, ve Tahsin Yazıcı. 2. bs. C. 3. Eskişehir: MEB.Matlûb, Ahmed. 1967. Kazvi̇̄ni̇̄ ve Şürūḥuʾt-Telḫi̇̄ṣ. Bağdat: Maktaba al-Nahda.Mehdîzâde, Mehdî. 1378. “Tāriḫçe-i Münşeʾāt der Edeb-i Fārsī”. Keyhan-e Farhangi, sy 154: 64–67.Meyhenî, Muhammed b. Abdi’l-Hâlik el-. 1962. Destūr-i Debi̇̄ri̇̄. Editör Adnan Sadık Erzi. I. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi.Muallim Nâci. 2004. Edebiyat Terimleri: Istılâhât-ı Edebiyye. Çeviren M A Yekta Saraç. İstanbul: Bilimevi.Nizâmî-i Arûzî. 1909. Çehâr Makâle. Editör Mîrzâ Muhammed. Leiden & Londra: Brill & Luzac.Örs, Derya. 2012. Vatvât, Reşîdüddin. C. 42. İstanbul: TDV İSAM.Özarslan, Ersin. 2007. “Harf İnkılabından Önce Neşredilmiş Türkçe İnşa, Kitabet ve Münşeat Kitapları”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 34: 63–78.Râdûyânî, Muhammed b. Ömer. 1949. Kitāb Tarcumān al-Balāġa. Editör Ahmed Ateş. İstanbul Üniversitesi.Ramazanzâde, Abdünnâfi İffet, çev. 1289. en-Nefʿüʾl-Muʿavvel fī Tercemetiʾt-Telḫīṣ veʾl-Muṭavvel. C. I. İstanbul.Roemer, Hans Robert. 1971. Inshāʾ. Editör B Lewis, V L Ménage, C H Pellat, ve J Schacht. 2. bs. C. 3. Leiden: E. J. Brill.Saraç, M A Yekta. 2000. Klâsik Edebiyat Bilgisi: Belâgat. 1. bs. İstanbul: Risale.———. 2004a. Klâsik Edebiyat Bilgisi: Belâgat. 3. bs. İstanbul: Bilimevi.———. 2004b. “Osmanlı Döneminde Belagat Çalışmaları”. Türklük Bilgisi Araştırmaları XXVIII (1): 311–344.———. 2004c. “Salâhaddin-i Uşşakî’nin Belâgat ile İlgili Eseri ve Bu Eserdeki Edebî Terimler”. İÜEF Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi XXXI: 281–318.Sekkâkî, Ebû Yakub. 2017. Miftâhu’l-Ulûm: Belâgat. Çeviren Zekeriya Çelik. İstanbul: Litera.Sezer, İsmail Hakkı. 1994. “Nakd aş-Şiʿr ve Önceki Edebi Tenkit Çabalarına Kısa Bir Bakış”. SELÇUK SBE Dergisi, sy 3: 89–104.Şafak, Yakup. 1991. “Sürûrî’nin Bahrü’l- Ma’ârifi ve Enîsü’l-Uşşâk ile Mukayesesi”. PhD Thesis, Erzurum: Atatürk Üniversitesi.Şems-i Kays. 1909. al-Muʿjam fí Maʿáyíri Ashʿariʾl-’Ajam. Editör Mirza Muhammed Han Kazvînî. E. J. W. Gibb Memorial, X. Leiden - Londra: E. J. Brill - Luzac & Co.Şirvânî, Ahmed Hamdi. 1293. Belāġat-ı Lisān-ı ʿOs̱mānī. İstanbul.———. 1299. Medḫal-i İnşāʾ. İstanbul.Tanpınar, Ahmet Hamdi. 2012. On Dokuzuncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Dergâh.Taşköprizâde, İsâmeddin Ahmed. 1313. Mevżūʿātuʾl-ʿUlūm. Çeviren Kemâleddin Muhammed Taşköprizâde. İstanbul: Ahmed Cevdet Paşa. http://archive.org/details/mevzuatlulum01shkuuoft.Tokmak, A Naci. 2000. İran, Edebiyat. C. 22. İstanbul: TDV İSAM.Tolasa, Harun. 1986. “18. YY.’da Yazılmış bir Divan Edebiyatı Terimleri Sözlüğü -Müstakimzâde’nin Istılâhâtü’ş-Şi‘riyye’si II”. TDED 24: 363–380.Tüccar, Zülfikar. 1999. İbn Sellâm el-Cumahî. C. 20. İstanbul: TDV İSAM.Xudoyberdiev, Erkin. 2008. Adabiyotshunoslikka Kirish. Taşkent: Sharq.Yalar, Mehmet. 1997. “El-Hatîb El-Kazvînî ve Belâgat İlmindeki Yeri”. PhD Thesis, Bursa: Uludağ Üniversitesi.Yazıcı, Tahsin. 1992. Belâgat, Fars Edebiyatı. C. 5. İstanbul: TDV İSAM.Yetiş, Kâzım. 1987. “Belağat, Rhétorique ve Edebiyat Nazariyesi Sahasında Türkçe Neşredilmiş Kitapların Açıklamalı Bibliyografyası I”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten.———. 1988. “Abdurrahman Süreyyâ, Mîrdûhîzâde”. Içinde İslâm Ansiklopedisi, I:173-74. İstanbul: TDV İSAM.Yılmaz, Kadriye. 2009. “Ahmed Hamdî’nin Belâgat-i Lisân-ı Osmânî’sindeki Terimlerin Tanımları ve Tasnifi Üzerinde Bir Araştırma”. Ege Üniversitesi.Zerrinkub, Abdülhüseyn. 1999. “İran’da Nakdüşşiirin Tarihçesi”. Çeviren Mehmet Atalay. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, sy 13.