MECAZLI SÖZCÜKLERİN TENASÜP İÇİNDEKİ YERİ

Yıl 2019, Cilt: 23 Sayı: 1, 238 - 244, 26.03.2019

Ülkü Çetinkaya

Öz

Belagatte tenasüp, fikrî bir sebepten veya
mahiyetlerindeki bir özellikten dolayı, anlamları arasında tezat dışında bir
ilgi bulunan sözcüklerin aynı ifadede toplanması yoluyla oluşan bir edebî
sanattır. Bir başka deyişle, bir metinde çağrışım yoluyla aralarında biçimsel
ya da anlamsal bağıntılar kurulabilen sözcüklerin oluşturduğu bütünün yarattığı
çağrışım alanı veya aynı
temaya bağlı olan kelime ve deyimlerden oluşan kelime alanıdır.

Metin
analizlerinde, tenasüpleri oluşturan söz varlığı ile ilgili saptamalar, bu
sözcüklerin düzanlamları itibariyle yarattıkları aynı temaya bağlı olma uyumuna
göre yapılmaktadır. Ancak kimi metinlerde, bazı sözcükler düzanlamlarıyla
değil, metnin bağlamı içinde kazandıkları mecazî (figurative) anlamla tenasüp
içinde yer almaktadırlar. Yaygın olduğu şekilde düzanlamlarıyla değil de,
metnin bağlamı içinde kazandıkları mecazî (figurative) anlamla tenasübe iştirak
eden bu sözcüklerin, söz konusu tenasübü
oluşturan sözcükler sıralamasında gösterilip gösterilmemesi tartışmaya açık bir
konudur. Ancak, tenasübe eşlik eden anlamın istiare yoluyla başka bir sözcükle
temsil ediliyor olması, o sözcüğün tenasübü oluşturan sözcüklerden sayılmasına
engel görülmemesi gerekir. Çünkü, özellikle şiir dilinde, anlam büyük ölçüde
bağlam içinde ortaya çıkan bir durumdur.

Bu bildiride,
edebî metinlerden seçilen tenasüp örneklerinden hareketle, mecazlı sözcüklerin
tenasüp içindeki yeri değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Belagat, tenasüp, mecaz, istiare, çağrışım alanı

Kaynakça

• Ahmet Cevdet Paşa (2000). Belâgat-i Osmâniyye, haz. Turgut Karabey-Mehmet Atalay, Ankara: Akçağ Yayınları.
• AKSAN, Doğan (1971). Anlambilimi ve Türk Anlambilimi (Ana Çizgileriyle), Ankara: AÜ. DTCF Yayınları.
• AKSAN, Doğan (2006). Şiir Dili ve Türk Şiir Dili, Ankara: Engin Yayınevi.
• AKYÜZ, Kenan, Beken, Süheyl, Yüksel, Sedit, Cunbur, Müjgan (1958). Fuzuli-Türkçe Divan, Ankara: İş Bankası Yayınları.
• BİLGEGİL, M. Kaya (1989). Edebiyat Bilgi ve Teorileri (Belâgât), İstanbul: Enderun Kitabevi.
• BİLKAN, A. Fuat (1997). Nâbî Dîvânı, 2, İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• FİLİZOK, Rıza (2001). Anlam Analizine Giriş, İzmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayını.
• İPEKTEN, Haluk (1970). Naili-i Kadim Divanı, İstanbul: MEB. Yayınları.
• KÜÇÜK, Sabahattin (1994). Bâkî Divanı (Tenkitli Basım), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Mehmed Rif’at (1308). Mecâmi’u’l-Edeb, Dersaadet: Kasbar Matbaası.
• Muallim Naci (1990). Istılahat-ı Edebiyye-Edebiyat Terimleri, haz. Alemdar Yalçın, Abdülkadir Hayber, Ankara: Akabe Yayınları.
• Recaizâde Mahmud Ekrem (1299). Ta‘lîm-i Edebiyyât, İstanbul: Mihrân Matbaası.
• SARAÇ, M.A. Yekta (2007). Klâsik Edebiyat Bilgisi Belâgat, İstanbul: 3F Yayınevi.
• VARDAR, Berke (2002) Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Multilingual Yabancı Dil Yayınları.