Paylaşılan İnsanlık Kimliğin Merkezine Demirlediğinde: Bir Azınlık Olarak Alevilerde Benlik Sınıflandırması ve Kimlik Motivasyonları

Yıl 2025, Cilt: 40 Sayı: 95, 46 - 67, 07.08.2025

Sercan Karlıdağ , M. Ersin Kuşdil

https://doi.org/10.31828/turkpsikoloji.1656788

Öz

Bazı azınlıklar için, uzun süre boyunca sürekli tehdit altında yaşamak bir çözüm arayışını zorunlu kılar. Uzun süredir baskı altında olan azınlıkların, çoğu zaman kapsayıcı bir insanlık nosyonuna dayanan inanç sistemlerine sahip olduğu görülür. Bu çalışma, paylaşılan insanlığın, Aleviler gibi yüzyıllar boyunca kolektif mağduriyet yaşayan etno-dinsel bir azınlık grup açısından çoğunluk ile aynı “sembolik değerler evreninin” paylaşıldığını kanıtlamak için kamusal bir söylem malzemesi mi olduğunu, yoksa belirli motivasyonlarla gerçekten kimlikte merkezi bir yer mi tuttuğunu incelemektedir. Algılanan merkeziyete dayalı olarak, benlik sınıflandırmasının üst-soyutlama, sosyal ve kişiler arası düzeylerinde hangi motivasyonel ilkelerin (öz saygı, ayırt edilme, aidiyet, anlamlılık, süreklilik ve etkililik) etkin olduğu incelenmiştir. Araştırmada 142 Alevi katılımcıya ulaşılarak, katılımcılardan “Sen kimsin?” sorusuna yanıt olarak 8 kimlik unsuru ifade etmeleri ve bu unsurların algılanan merkeziyet ve motivasyon düzeylerini derecelendirmeleri istenmiştir. Bulgular, kimlik unsurlarının %9.6’sının, üst-soyutlama düzeyinde paylaşılan insanlık kimliğine dayanan benlik sınıflandırmasında olduğunu göstermiştir. Hiyerarşik regresyon analizleri, kimlik tanımlama sürecinin motivasyonel arka planının öz saygıyla sınırlı olmadığını ortaya koyarak Motivasyona Dayalı Kimlik İnşası Kuramı’nın varsayımlarını desteklemiş ve benlik sınıflandırma düzeylerine göre motivasyonel ilkelerin rolünün değişebileceğini göstermiştir. Kimlik repertuarında paylaşılan insanlığa en az bir kez atıfta bulunan katılımcılar arasında, “anlamlılık” ve “süreklilik” motivasyonları algılanan kimlik merkeziyetini pozitif yönde yordamıştır. Bulgular, sosyal psikolojik açıdan ve Alevilik çalışmaları alan yazını bağlamında tartışılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Paylaşılan insanlık , Benlik sınıflandırması , Kimlik motivasyonları , Kimlik merkeziyeti , Aleviler

Kaynakça

• Abrams, D. ve Hogg, M. A. (1988). Comments on the motivational status of self-esteem in social identity and intergroup discrimination. European Journal of Social Psychology, 18(4), 317-334. doi: 10.1002/ejsp.2420180403
• Allport, G. W. (1954). The nature of prejudice. Addison-Wesley.
• Aydın, S. (2017). The emergence of Alevism as an ethno-religious identity. National Identities, 20(1), 9-29. doi: 10.1080/14608944.2016.1244521
• Becker, M., Vignoles, V. L., Owe, E., Easterbrook, M. J., Brown, …ve Lay, S. (2017). Being oneself through time: Bases of self-continuity across 55 cultures. Self and Identity, 17(3), 276-293. doi: 10.1080/15298868.2017.1330222
• Boyraz, C. (2019). The Alevi question and the limits of citizenship in Turkey. British Journal of Middle Eastern Studies, 46(5), 767-780. doi: 10.1080/13530194.2019.1634396
• Breakwell, G. M. (1993). Social representations and social identity. Papers on Social Representations, 2(3), 1-20. http://www.psr.jku.at/psr1993/2_1993brea2.pdf
• Brewer, M. B. (1991). The social self: On being the same and different at the same time. Personality and Social Psychology Bulletin, 17(5), 475-482. doi: 10.1177/0146167291175001
• Brown, R. (2000). Social identity theory: Past achievements, current problems and future challenges. European Journal of Social Psychology, 30(6), 745-778. doi: 10.1002/1099-0992(200011/12)30:6<745::AID-EJSP24>3.0.CO;2-O
• Camacho, G., Reinka, M. A. ve Quinn, D. M. (2020). Disclosure and concealment of stigmatized identities. Current Opinion in Psychology, 31, 28-32. doi: 10.1016/j.copsyc.2019.07.031
• Cameron, J. (2004). A three-component model of social identification. Self and Identity, 3, 239-262. doi: 10.1080/13576500444000047
• Chandler, M. J. ve Lalonde, C. (1998). Cultural continuity as a hedge against suicide in Canada’s First Nations. Transcultural Psychiatry, 35(2), 191-219. doi: 10.1177/136346159803500202
• Crimston, C. R., Bain, P. G., Hornsey, M. J. ve Bastian, B. (2016). Moral expansiveness: Examining variability in the extension of the moral world. Journal of Personality and Social Psychology, 111(4), 636-653. doi: 10.1037/pspp0000086
• DABF. (2008). Alevi-Bektaşi inancının esasları (Fundamentals of the Alevi-Bektashi belief). Danimarka Alevi Birlikleri Federasyonu. https://www.alevi.dk/
• Deschamps, J.C. (1982). Social identity and relations of power between groups. H. Tajfel (Ed.), Social identity and intergroup relations içinde (85-98). Cambridge University Press/Maison des Sciences de l’Homme.
• Deschamps, J.C. ve Brown, R. (1983). Superordinate goals and intergroup conflict. British Journal of Social Psychology, 22(3), 189-195. doi: 10.1111/j.2044-8309.1983.tb00583.x
• Dobai, A. ve Hopkins, N. (2022). Ethnic identity concealment and disclosure: Contexts and strategies. British Journal of Social Psychology, 61(3), 790-807. doi: 10.1111/bjso.12507
• Easterbrook, M. ve Vignoles, V. L. (2012). Different groups, different motives: Identity motives underlying changes in identification with novel groups. Personality and Social Psychology Bulletin, 38(8), 1066-1080. doi: 10.1177/0146167212444614
• English, A. ve Mahendran, K. (2021). Sustaining dialogue in polarised political contexts: Moving beyond shared-identity to dialogical position exchanges. International Review of Theoretical Psychologies, 1(2), 21-39. doi: 10.7146/irtp.v1i2.127971
• Ertan, M. (2016). Alevism in politics: Possibilities and limits of Alevi identity politics. Yayınlanmamış doktora tezi, Boğaziçi Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, İstanbul.
• Gaertner, S. L., Dovidio, J. F., Banker, B. S., Houlette, M., Johnson, K. M. ve McGlynn, E. A. (2000). Reducing intergroup conflict: From superordinate goals to decategorization, recategorization, and mutual differentiation. Group Dynamics: Theory, Research, and Practice, 4(1), 98-114. doi: 10.1037/1089-2699.4.1.98
• Geçmez, E. (2015). Aleviler: Var ama yok, yok ama var [TBMM konuşması]. Hacı Bektaş Veli Anadolu Kültür Vakfı. https://bit.ly/4cTZ0G6
• Göner, Ö. (2005). The transformation of the Alevi collective identity. Cultural Dynamics, 17(2), 107-134. doi: 10.1177/0921374005058582
• Greenaway, K. H., Quinn, E. A. ve Louis, W. R. (2011). Appealing to common humanity increases forgiveness but reduces collective action among victims of historical atrocities. European Journal of Social Psychology, 41(5), 569-573. doi: 10.1002/ejsp.802
• Greenberg, J., Vail, K. ve Pyszczynski, T. (2014). Terror management theory and research: How the desire for death transcendence drives our strivings for meaning and significance. A. J. Elliot (Ed.), Advances in motivation science (Vol. 1) içinde (85-134). Elsevier Academic Press.
• Halperin, E. ve Bar‐Tal, D. (2011). Emotional orientation, collective. D. J. Christie (Ed.), The encyclopedia of peace psychology içinde (388-392). Wiley-Blackwell. doi: 10.1002/9780470672532.wbepp098
• Hogg, M. A. (2000). Subjective uncertainty reduction through self-categorization: A motivational theory of social identity processes. European Review of Social Psychology, 11(1), 223-255. doi: 10.1080/14792772043000040
• Hopkins, L. (2011). ‘I feel myself to be a world citizen’: Negotiating Turkish and Alevi identity in Melbourne, Social Identities, 17(3), 443-456. doi: 10.1080/13504630.2011.558381
• Jetten, J., Haslam, S. A., Cruwys, T., Greenaway, K. H., Haslam, C. ve Steffens, N. K. (2017). Advancing the social identity approach to health and well‐being: Progressing the social cure research agenda. European Journal of Social Psychology, 47(7), 789-802. doi: 10.1002/ejsp.2333
• Jung, J., Hogg, M. A. ve Choi, H. S. (2018). Recategorization and ingroup projection: Two processes of identity uncertainty reduction. Journal of Theoretical Social Psychology, 3(2), 97-114. doi: 10.1002/jts5.37
• Karlıdağ, S. ve Göregenli, M. (2017). Aleviliğin sosyal temsilleri (Social representations of Alevism). D. Kökdemir ve Z. Yeniçeri (Ed.), 1st Social Psychology Congress Proceedings içinde (328-339). http://psksosyal.net/docs/SPKProceeding.pdf
• Karlıdağ, S. ve Kuşdil, M. E. (2021). Kentsel hayattaki Alevilerin kimlik repertuvarına sosyal psikolojik bir bakış: Etnik kimlik, ana dili ve iç-grup temsillerinin benlik sınıflandırmasındaki rolü. Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi–Journal of Alevism-Bektashism Studies, 23, 43-80. doi: 10.24082/2021.abked.288
• Kiguwa, P. (2020). ‘Language is over’: On racism’s epistemic closures. South African Journal of Psychology, 50(4), 443-445. doi: 10.1177/0081246320965527
• Koçan, G. ve Öncü, A. (2004). Citizen Alevi in Turkey: Beyond confirmation and denial. Journal of Historical Sociology, 17(4), 464-489. doi: 10.1111/j.1467-6443.2004.00240.x
• Kuhn, M. H. ve McPartland, T. S. (1954). An empirical investigation of self-attitudes. American Sociological Review, 19(1), 68-76. doi: 10.2307/2088175
• Kuşdil, E. ve Çağlar, S. (2011, 30 Haziran–3 Temmuz). A content analysis of identity in Alevi and Sunni samples from Turkey [Konferans bildirisi]. IACCP Regional Conference, İstanbul, Türkiye.
• Landis, J. R. ve Koch, G. G. (1977). The measurement of observer agreement for categorical data. Biometrics, 33(1), 159. doi: 10.2307/2529310
• Lantos, N. A., Engyel, M., Hadarics, M., Nyúl, B., Csaba, S. ve Kende, A. (2022). Identification with all humanity predicts prosocial and political action intentions during COVID-19. Frontiers in Political Science, 4, 855148. doi: 10.3389/fpos.2022.855148
• Leach, C. W., van Zomeren, M., Zebel, S., Vliek, M. L. W., Pennekamp, S. F., Doosje, B., Ouwerkerk, J. W. ve Spears, R. (2008). Group-level self-definition and self-investment: A hierarchical (multicomponent) model of in-group identification. Journal of Personality and Social Psychology, 95(1), 144-165. doi: 10.1037/0022-3514.95.1.144
• Louis, W. R. (2009). Collective action—and then what? Journal of Social Issues, 65(4), 727-748. doi: 10.1111/j.1540-4560.2009.01623.x
• Massicard, E. (2003). Alevist movements at home and abroad: Mobilization spaces and disjunction. New Perspectives on Turkey, 29, 163-187. doi: 10.1017/s0896634600006154
• McFarland, S., Hackett, J., Hamer, K., Katzarska‐Miller, I., Malsch, A., Reese, G. ve Reysen, S. (2019). Global human identification and citizenship: A review of psychological studies. Political Psychology, 40(S1), 141–171. doi: 10.1111/pops.12572
• Meca, A., Ritchie, R. A., Beyers, W., Schwartz, S. J., Picariello, S., Zamboanga, B. L., Hardy, S. A., Luyckx, K., Kim, S. Y., Whitbourne, S. K., Crocetti, E., Brown, E. J. ve Benitez, C. G. (2015). Identity centrality and psychosocial functioning: A person-centered approach. Emerging Adulthood, 3(5), 327-339. doi: 10.1177/2167696815593183
• Mélikoff, I. (1993). Uyur idik uyardılar: Alevilik-Bektaşilik araştırmaları. Cem Yayınları.
• Newheiser, A.‐K., Barreto, M. ve Tiemersma, J. (2017). People like me don’t belong here: Identity concealment is associated with negative workplace experiences. Journal of Social Issues, 73(2), 341-358. doi: 10.1111/josi.12220
• Pachankis, J. E., Mahon, C. P., Jackson, S. D., Fetzner, B. K. ve Bränström, R. (2020). Sexual orientation concealment and mental health: A conceptual and meta-analytic review. Psychological Bulletin, 146(10), 831-871. doi: 10.1037/bul0000271
• Procházka-Eisl, G. (2016). The Alevis. Oxford research encyclopedia of religion. https://oxfordre.com/religion/display/10.1093/acrefore/9780199340378.001.0001/acrefore-9780199340378-e-101
• Reicher, S., Spears, R. ve Haslam, S. A. (2010). The social identity approach in social psychology. M. Wetherell ve C. T. Mohanty (Ed.), The SAGE handbook of identities içinde (45-62). SAGE Publications. doi: 10.4135/9781446200889.n4
• Reysen, S. ve Katzarska-Miller, I. (2018). The psychology of global citizenship: A review of theory and research. Lexington Books/Rowman & Littlefield.
• Ryabichenko, T. ve Lebedeva, N. (2017). Motivation for ethno-cultural continuity as a predictor of acculturation and adaptation in two generations of Latvian Russians. Journal of Cross-Cultural Psychology, 48(5), 682-697. doi: 10.1177/0022022117698041
• Ryan, R. M. ve Deci, E. L. (2000). Self-determination theory and the facilitation of intrinsic motivation, social development, and well-being. American Psychologist, 55(1), 68-78. doi: 10.1037/0003-066X.55.1.68
• Selvanathan, H. P., Jetten, J. ve Umeh, A. (2023). A history of collective resilience and collective victimhood: Two sides of the same coin that explain Black Americans’ present‐day responses to oppression. British Journal of Social Psychology, 62(1), 136-160. doi: 10.1111/bjso.12562
• Shankland, D. (2003). The Alevis in Turkey: The emergence of a secular Islamic tradition. Routledge.
• Sherif, M. (1958). Superordinate goals in the reduction of intergroup conflict. American Journal of Sociology, 63, 349-356. doi: 10.1086/222258
• Sidanius, J. ve Pratto, F. (1999). Social dominance: An intergroup theory of social hierarchy and oppression. Cambridge University Press. doi: 10.1017/CBO9781139175043
• Smith, L. G. E., Thomas, E. F. ve McGarty, C. (2015). “We must be the change we want to see in the world”: Integrating norms and identities through social interaction. Political Psychology, 36(5), 543-557. doi: 10.1111/pops.12180
• Staerklé, C., Clémence, A. ve Spini, D. (2011). Social representations: A normative and dynamic intergroup approach. Political Psychology, 32(5), 759-768. doi: 10.1111/j.1467-9221.2011.00839.x
• Subašić, E., Schmitt, M. T. ve Reynolds, K. J. (2011). Are we all in this together? Co‐victimization, inclusive social identity and collective action in solidarity with the disadvantaged. British Journal of Social Psychology, 50(4), 707-725. doi: 10.1111/j.2044-8309.2011.02073.x
• Sürücü, B. (2020). A study on Alevi humanism. Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Tajfel, H. ve Turner, J. C. (1979). An integrative theory of intergroup conflict. W. G. Austin ve S. Worchel (Ed.), The social psychology of intergroup relations içinde (33-47). Brooks/Cole.
• Turner, J. C., Hogg, M. A., Oakes, P. J., Reicher, S. D. ve Wetherell, M. S. (1987). Rediscovering the social group: A self-categorization theory. Basil Blackwell.
• van Bruinessen, M. (1996). Kurds, Turks and the Alevi revival in Turkey. Middle East Report, 200, 7-10. doi: 10.2307/3013260
• van Zomeren, M., Postmes, T. ve Spears, R. (2008). Toward an integrative social identity model of collective action: A quantitative research synthesis of three socio-psychological perspectives. Psychological Bulletin, 134(4), 504-535. doi: 10.1037/0033-2909.134.4.504
• Verkuyten, M. ve DeWolf, A. (2002). Being, feeling and doing: Discourses and ethnic self-definitions among minority group members. Culture & Psychology, 8(4), 371-399. doi: 10.1177/1354067X0284001
• Vignoles, V. L. (2011). Identity motives. S. J. Schwartz, K. Luyckx ve V. L. Vignoles (Ed.), Handbook of identity theory and research içinde (403-432). Springer. doi: 10.1007/978-1-4419-7988-9_18
• Vignoles, V. L., Owe, E., Becker, M., Smith, P. B., Easterbrook, M. J., Brown, R., González, R., Didier, N., Carrasco, D., Cadena, M. P., Lay, S., Schwartz, S. J., Des Rosiers, S. E., Villamar, J. A., Gavreliuc, A., Zinkeng, M., Kreuzbauer, R., Baguma, P., Martin, M., . . . Bond, M. H. (2016). Beyond the ‘east–west’ dichotomy: Global variation in cultural models of selfhood. Journal of Experimental Psychology: General, 145(8), 966-1000. doi: 10.1037/xge0000175
• Vignoles, V. L., Regalia, C., Manzi, C., Golledge, J. ve Scabini, E. (2006). Beyond self-esteem: Influence of multiple motives on identity construction. Journal of Personality and Social Psychology, 90(2), 308-333. doi: 10.1037/0022-3514.90.2.308
• Vollhardt, J. R. (2015). Inclusive victim consciousness in advocacy, social movements, and intergroup relations: Promises and pitfalls. Social Issues and Policy Review, 9(1), 89-120. doi: 10.1111/sipr.12011
• Vollhardt, J. R. ve Nair, R. (2018). The two‐sided nature of individual and intragroup experiences in the aftermath of collective victimization: Findings from four diaspora groups. European Journal of Social Psychology, 48(4), 412-432. doi: 10.1002/ejsp.2341
• Wang, Z., Jetten, J., Steffens, N. K., Álvarez, B., Bentley, S. V., Salvador Casara, B. G., Crimston, C. R., Ionescu, O., Krug, H., Selvanathan, H. P., Tanjitpiyanond, P., Wibisono, S., Chen, S., Wang, J., Zhang, X. ve Sun, S. (2023). A world together: Global citizen identification as a basis for prosociality in the face of COVID-19. Group Processes & Intergroup Relations, 26(1), 71-95. doi: 10.1177/13684302211051619
• Yalçınkaya, A. (2005). Pas: Foucault’dan Agamben’e sıvılaşmış iktidar ve gelecek. Phoenix Yayınevi.
• Yildiz, A. A. ve Verkuyten, M. (2011). Inclusive victimhood: Social identity and the politicization of collective trauma among Turkey’s Alevis in Western Europe. Peace and Conflict: Journal of Peace Psychology, 17(3), 243-269. doi: 10.1080/10781919.2011.587175