Safevi Tarih Yazıcılığı ve Safevi Çağı Kronikleri

Yıl 2019, Cilt: 4 Sayı: 1, 143 - 164, 26.06.2019

Cihat Aydoğmuşoğlu

Öz

Safevi
Devleti (1501-1736), 16. yüzyılın başında Türkmen aşiretlerinin desteğini
arkasına alan İsmail Mirza tarafından kurulmuştur. Ak Koyunlu mirası üzerine
başkent Tebriz’de hâkimiyetini ilan eden ve “Şah” unvanını alan İsmail Bahadır Han, On İki İmam Şiiliğini resmi
mezhep olarak seçmiştir. Bu tarihten itibaren İran’ı Şiilik şemsiyesi altında
birleştirmeye çalışan Şah İsmail, doğuda Özbek ve batıda Osmanlılarla mücadele
halinde olmuştur. Bu mücadele, Şah İsmail’in halefleri Şah Tahmasb ve Şah Abbas
devirlerinde zirve noktasına ulaşmış ve pek çok kanlı muharebe yapılmıştır.
Büyük Şah Abbas (1587-1629) ile ordu ve idare sisteminde birtakım düzenlemelere
giden ve güçlenen Safevi Devleti, onun mirası üzerinde 17. yüzyılda bir müddet
daha rahat yaşayacak ve 18. yüzyılın ilk yarısında Afgan istilası ve onu
müteakip birtakım hadiseler neticesinde tarih sahnesinden çekilecektir. Biz bu
yazımızda işte bu tarih aralığındaki Safevi tarih yazımının ve kroniklerin ana
hatlarını ortaya koymaya çalışacağız. Ortaçağ Türk-İslâm tarih yazımı
geleneğinin devamı niteliğini taşıyan Safevi tarih yazıcılığı, Şii doktrinleri
ve eski Orta Asya hususiyetleri olmak üzere bazı kendine has özellikler
taşımaktadır.

Anahtar Kelimeler

Safevi Devleti, Şah İsmail, Şah Abbas, İskender Bey Münşî, Tarih Yazıcılığı

Kaynakça

• ABISAAB, Rula, “Review of Historical Writing during the Reign of Shah Abbas: Ideology, Imitation, and Legitimacy in Safavid Chronicles by Sholeh A. Quinn”, International Journal of Middle East Studies, Vol. 34, No. 4 (2002), s. 747-748. ABDİ BEK ŞİRÂZÎ, Tekmiletü’l Ahbâr, Yayına Hazırlayan: Abdülhüseyin Nevâi, Neşr-i Ney, Tahran 1369. AKA, İsmail, “Hândmîr”, DİA, C. 15, s. 550-552. ANONİM, Âlem Ârâ-yı Safevi, Yayına Hazırlayan: Yedullah Şükrü, İntişârât-ı Ittılâât, Tahran 1363 ANONİM, Âlem-ârâ-yı Şah İsmail, Yayına Hazırlayan: Asgar Muntazar Sâhib, Şirket-i İntişârât-ı İlmî ve Ferhengî, Tahran 1384. ANONİM, Târih-i Kızılbâşân, Yayına Hazırlayan: Mir Hâşim Muhaddis. AYDOĞMUŞOĞLU, Cihat, Şah Abbas ve Zamanı (1587-1629), Berikan Yayınevi, Ankara 2013. BAYAT, Azizullah, Şinasâî Menâbi‘ ve Meâhız-i Târih-i İran (Ez Âgaz tâ Silsile-i Safeviye), Emir-i Kebir, Tahran 1377. BUDAK MÜNŞÎ-İ KAZVİNÎ, Cevâhirü’l Ahbâr, Yayına Hazırlayan: M. Behram Nejad, Mirâs Mektûb, Tahran 1378. ÇETİN, Altan – DİLEK, Kaan, Safevi Dönemi İran Tarihi (Safevi Tarihinin Kaynakları), Kadim Yayınları, Ankara 2011. DEMİR, Mustafa, “İslâm Ortaçağı’nda İran Bölgesindeki Tarih Yazıcılığı”, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Erzurum 2007, Sayı:34, s. 255-273. EMİNÎ-İ HEREVÎ, Fütûhât-ı Şâhî, Yayına Hazırlayan: M. Rıza Nasîrî, Encümen-i Âsâr ve Mefâhir-i Ferhengî, Tahran 1383. EMİR MAHMUD HANDEMİR, Târih-i Şah İsmail ve Şah Tahmasb-ı Safevi, Yayına Hazırlayan: Muhammed Ali Cerrahi, Neşr-i Gostere, Tahran 1370. GÜNDÜZ, Tufan, “Türk Tarihinin Farsça Kaynakları: Safevi Dönemi”, I. Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri (11-13 Mayıs 2005), Gazi Üniversitesi Türkiyat Araştırma ve Uygulama Merkezi Yayınları, Ankara 2010, s. 407-417. ______, “Safevi Dönemi Kaynaklarına Dair Kısa Bir Değerlendirme”, Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 2009, C. 29, s. 498-510. ______, Son Kızılbaş Şah İsmail, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2010. HANDEMİR, Târih-i Habibü’s Siyer fi Ahbâr-ı Efrâd-ı Beşer, Yayına Hazırlayan: Muhammed Debirsiyâki, Kitabfürûşi-yi Hayyâm, Tahran 1362, C. 4. HASAN-I RUMLU, Ahsenü’t-Tevârîh, Çev: Mürsel Öztürk, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2006. İBN-İ BEZZÂZ, Safvetü’s-Safâ, Tebriz Milli Kütüphanesi Nüshası, TTK, No: CD/0228-1/2. İSKENDER BEY TÜRKMEN, Târih-i Âlem Ârâ-yi Abbasî, Yayına Hazırlayan: İrec Afşar, Müessese-i İntişârât-ı Emir-i Kebîr, Tahran 1387. KADI AHMED GAFFÂRİ-İ KAZVİNÎ, Târih-i Cihân Âra, Kitâb Fürûşi-i Hâfız, Tahran. KADI AHMED KUMÎ, Hülâsatü’t-Tevârih, Yayına Hazırlayan: İhsan İşrâki, İntişârât-ı Dânişgâh-ı Tahran, Tahran 1383. MATTHEE, Rudi, Persia in Crisis: Safavid Decline and the Fall of Isfahan, I. B. Tauris, London 2012. MEISAMI, J. S., “The Past in Service of the Present: Two Views of History in Medieval Persia”, Poetics Today (Cultural Processes in Muslim and Arab Societies: Medieval and Early Modern Periods), Vol. 14, No. 2, Summer, 1993, s. 247-275. MİRZA BEK CONÂBEDÎ, Ravzatü’s Safeviye, Yayına Hazırlayan: Gulâm Mirza Tabatabâî, Şirket-i İntişârât-ı İlmî ve Ferhengî, Tahran 1378. MOLLA CELALEDDİN MÜNECCİM, Târih-i Abbasî ya Ruznâme-i Molla Celal, Yayına Hazırlayan: Seyfullah Vahidniyâ, İntişârât-ı Vahid, 1366. MUHAMMED YUSUF VÂLE-İ İSFEHÂNÎ, Hold-i Berîn, Çaphâne-i Şirin, Tahran 1372. ÖZGÜDENLİ, Osman Gazi, Ortaçağ Türk-İran Tarihi Araştırmaları, Kaknüs Yayınları, İstanbul 2006. QUINN, Sholeh A., “The Historiography of Safavid Prefaces”, Safavid Persia (The History and Politics of an Islamic Society), Edited by Charles Melville, I. B. Tauris & Co Ltd Publishers, London 1996, s. 1-27. RUMLU HASAN, Ahsenü’t-Tevârih, Çev. Cevat Cevan, Ardıç Yayınları, Ankara 2004. SAVORY, Roger, Iran Under the Safavids, Cambridge University Press, 1980. SÜMER, Faruk, Safevi Devleti’nin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü, TTK, Ankara 1999. ŞAH, Serap, Safvetü’s-Safâ’da Safiyüddîn-i Erdebîlî’nin Hayatı, Tasavvufî Görüşleri ve Menkıbeleri, Basılmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2007. VELİ KULU BİN DAVUD KULU ŞAMLU, Kısasü’l Hâkânî, Yayına Hazırlayan: Seyyid Hasan Sâdât-ı Nâsırî, Sâzmân-ı Çâp ve İntişârât, Tahran 1371. YAHYA BİN ABDÜLLÂTİF KAZVİNÎ, Kitâb-ı Lübbü’t Tevârih, İntişârât-ı Bünyâd ve Gûya, Tahran 1363.