Azerbaycan'ın İlk Kadın Gazetesi Işık (1911-1912)’dan Haricî Haberler: Türk-İtalyan (Trablusgarp) Savaşı

Yıl 2020, Cilt: 5 Sayı: 1, 241 - 266, 18.06.2020

Elanur Köse

Öz

On sekizinci yüzyılın sonlarında modernleşen dünyada Rusya Müslümanları arasında yenileşme hareketi İsmail Gaspıralı önderliğinde “Cedidçilik (Yenilikçilik) Hareketi” adı altında başlamıştır. Cedidçilik Hareketi, kadınların eğitim ile sosyal rollerinin daha iyi hale getirilmesini temele almıştır. Böylece Türk milletinin Rus boyunduruğundan kurtulacağı düşünülmüştür. Bu amaç doğrultusunda gerçekleştirilmiş olan basın faaliyetleri ile kadınların sesleri duyurulmaya çalışılmış ve kadınların temel hak ve hürriyetlerini elde etmelerine yardımcı olunmuştur. Bahçesaray’da İsmail Gaspıralı’nın Tercüman Gazetesi ve daha sonra açılan Usul-ı Cedid mektepleri ile başlayan “Cedidçilik Hareketi” yalnızca İdil-Ural Türkleri arasında sınırlı kalmamıştır ve ikinci en etkili olduğu bölge Azerbaycan olmuştur.
Bu makalede Cedidçilik Hareketi’nin Türk dünyasında, özel olarak Azerbaycan’da, eğitim ve kadın meselesi temelinde toplumun modernizasyonuna etkisinden bahsedilmiştir. Modernizasyon sürecinde toplumun içerisinde bulunduğu muhafazakâr yapıya rağmen çıkarılan kadın gazetelerinin ilklerinden Bahçesaray’da çıkarılan Âlem-i Nisvan ve Bakü’de Işık Gazeteleri’nden bahsedilmiştir. Henüz hazır olmayan sosyal anlayışa ve Çarlık rejiminin baskı, sansür ve ceza gibi yıldırıcı uğraşlarına rağmen kadın gazeteleri liberal çizgide hareket etmişlerdir. Bu yayın politikasının Işık Gazetesi’nde en açık şekilde anlaşıldığı yazılarında Türk-İtalyan (Trablusgarp) savaşı yakından takip edilerek Rusya’nın savaştaki rolü ve çizgisi, Osmanlı Devleti’nin farklı bölgelerinden yapılan maddi ve askeri yardımlar, savaşın gidişatı ve gelişmeleri hakkında bilgiler verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Çarlık Rusya, Rusya Müslümanları, Cedidçilik, Kadın, Basın, Trablusgarp Savaşı

Kaynakça

• “Azerbaycan Milli Ensiklopediyası” Azerbaycan Milli Ensiklopediyası Elmi Merkezi, Bakı, 2007.
• “Hemşirelerimize İhtar”, Işık, S.1, 22 Ocak 1911.
• “Müslümanların İstidası” Telgrafat, Işık, S. 28, 24 Eylül 1911.
• “Pir Mümtehin Ruhani Atamızın Tavsiyesi Oğlum!”, Işık, S. 29, 8 Ekim 1911.
• AGBILI, Farag, Trablusgarp’ın İtalya Tarafından İşgali Ve Osmanlı Devleti’nin Tutumu, Karabük Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• AHUNDOV, Nazım, Azerbaycanda Dövri Matbuat (1832-1920), Bibliyografiya, Azerbaycan SSR EA, Bakı, 1965.
• ALP, İlker, “Balkan Savaşları’nda Türk ve İslam Dünyasından Gelen Yardımlar”, Balkan Araştırma Enstitüsü Dergisi, C.7/ S.2, 2018.
• ARIK, Mustafa, Trablusgarp Vilâyeti Üzerinde İtalya Tehdidinin Ortaya Çıkışı ve Osmanlı Devleti’nin Aldığı Askerî-Siyasî Tedbirler (1881-1911), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• ASKEROVA, Aynur, Ekinci Gazetesi ve Rusya Müslümanları’nın Fikir Hayatındaki Rolü, Eskişehir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir, 2000.
• BERSE, Kamil, “İsmail Bey Gaspıralı”, İslam’la Yenilenme ve Birlik: İsmail Bey Gaspıralı Kongresi, İstanbul, 2012.
• BEYDİLLİ, Kemal, “Trablusgarp Savaşı”, TDV İslam Ansiklopedisi, C.2, 2016. ÇAPA, Mesut, “Osmanlı’nın Batılılaşma Sürecinde Bir Dernek: Osmanlı Hilal-i Ahmer Cemiyeti”, Perspectives on Ottoman Studies, Berlin, 2010.
• DEMİRYÜREK, Meral, “Müslüman Türk Kadın Dergilerinin ‘Kadın Meselesi’ne Osmanlı ve Rus Emperyal Bakışları: Âlemi Nisvan, Kadınlar Âlemi, Kadın”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, C.11/ S.4, 2014.
• DEVLET, Nadir, Unutturulan Türkçü, İslamcı, Modernist İsmail Gaspıralı, Başlık Yayınları, İstanbul, 2011.
• GÖKTÜRK, İsmail, “Gaspıralı İsmail Bey’in (1851-1914) Kazanlı Âlimlerle Münasebetleri”, Journal of Social and Humanities Sciences Research, 2018, V.5/ I.29.
• HABLEMİTOĞLU, Necip, Gaspıralı İsmail, Bir Harf Yayıncılık, İstanbul, 2004.
• HABLEMİTOĞLU, Şengül, Necip, Şefika Gaspıralı ve Rusya’da Türk Kadın Hareketi, Toplumsal Dönüşüm Yayınları, İstanbul, 2005.
• HIDIRALİYEV, Darhan, “Türkistan’da Cedit Hareketinin Fikri Kaynakları ve Abay”, Ege Üniversitesi Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, S.2, 1997.
• KALSIN, Berrin, ‘’İsmail Bey Gaspıralı ve Tercüman Gazetesi’’, Uluslararası Hakemli İletişim ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, C.2/ S.2, 2014.
• KANLIDERE, Ahmet, “Rusya Müslümanlarının Kongrelerinde Kadın Sorunu (1905-1917)”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, S.2, 2000.
• KIRIMAL, Edige Mustafa, “İsmail Bey Gaspıralı”, Türkler Ansiklopedisi, C.18, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, s. 486.
• KOÇ, Elif, “Çarlık Dönemi Azerbaycan Matbuatı Üzerine Bir İnceleme”, Atatürk Üniversitesi Fakültesi Dergisi, S.60, 2018.
• KOLBAŞI, Ahmet, “İdil-Ural Türkleri’nde XIX. Yy’ın Başlarında Eğitimde Yenileşme Hareketleri”, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 1989.
• KURAT, Akdes Nimet, “Kazan Türkleri’nin Medeni Uyanış Devri”, AÜDTCF Dergisi, C.23/ S.3-4, Ankara, 1965.
• MARAŞ, İbrahim, İdil-Ural Türklerinde Cedidcilik (Yenilikçilik) Hareketi (1850-1917), Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Ankara, 2000.
• MEHMETOV, İsmail, Türk Kafka’sında Siyasi ve Etnik Yapı Eski Çağlardan Günümüze Azerbaycan Tarihi, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2009.
• MEMMEDOVA, Ragibe, “Işık” Gazetesinin İmparatoriçe Aleksandra Fyodorovnaya Takdim Edilmesi”, Işık Kadın, S.1, 2014.
• Mustafa Bey Alibeyov, “Kaldır Ellerini Yukarı, Ben Güçlüyüm!”, Işık, S. 28, 24 Eylül 1911.
• ORTAYLI, İlber, “Çarlık Rusyası Yönetiminde Kars”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, S.9, İstanbul, 1978.
• ÖZDEMİR, Emin, “20. Yüzyılın Başında Kazak Aydınlanmasında Kadın Teması”, Bilig Dergisi, S. 54, 2010.
• ÖZKAN, Fatma, “Fatih Kerimi’nin Türk Kadınına Bakışı”, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S.20, 2006.
• PINARER, Ataalp Kadir, İsmail Gaspıralı ve Kırım Tatar Milli Hareketi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• SAĞLIK ŞAHİN, Gürcü Selcan, “İsmail Gaspıralı, Türk Kadını ve Âlem-i Nisvan Dergisi”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, C.11/ S.4, 2014.
• SÜLEYMANOV, Manaf, Eşittiklerim Okuduklarım Gördüklerim, Azerbaycan Devlet Neşriyatı, Bakü, 1987.
• SWIETOCHOWSKI, Tadeusz, Müslüman Cemaatten Ulusal Kimliğe Rus Azerbaycanı 1905-1920, Bağlam Yayınları, 1985.
• Telgraf Haberleri, Işık, S. 32, 19 Kasım 1911.
• Telgrafat, Işık, S. 29, 8 Ekim 1911.
• Telgrafat, Işık, S. 30, 22 Ekim 1911.
• Telgrafat, Işık, S. 31, 5 Kasım 1911.
• TÜRKYILMAZ, Selçuk, İsmail Gaspıralı’nın Eğitim Anlayışı, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• YALVAR, Cihan, “Türk Dünyasının Sönmeyen Ateşi: İsmail Bey Gaspıralı (1851-1914)”, Yeditepe Üniversitesi Tarih Bölümü Araştırma Dergisi, C.1/ S.2, 2017.
• YEŞİLOT, Okan, Hacı Zeynelabidin Tagiyev, Yeditepe Yayınları, İstanbul, 2015.
• YETİŞGİN, Memet, BAŞKAN, Ömer Fatih, “Trablusgarp Savaşı’nda İngiliz Teğmen Herbert Gerald Montagu’nun Faaliyetleri”, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, C.7/ S.3, 2018.
• ZENKOVSKY, Serge A., Rusya’da Türkçülük ve İslam, Güncel Yayıncılık, Ankara, 2000.
• ВТОРОЙ, Том, ИСТОРИЯ ИТАЛИИ,Академия Наук Ссср Институт Асеобщей Истории, Издательство Наука, Москва, 1970.
• ИГОРЕВНА, Татьяна, ливия в межимпериалистических противоречиях (1911-1915 гг.), диссертация на сонскание ученой степени кандидата исторических наук, санкт-петербургский государственный университет, санкт-петербург, 2015.