Moğol Dönemi Şairlerinin Gözünden Bir İlhanlı Veziri: Şemseddîn Muhammed Cüveynî

Yıl 2020, Cilt: 5 Sayı: 2, 43 - 72, 27.12.2020

Özkan Dayı

Öz

İlhanlı devleti XIII. ve XIV. yüzyıl Ön Asya tarihi için askerî, siyasî, içtimai ve kültürel açıdan önem arz etmektedir. XIII. yüzyılın başında Horasan’ın Moğollar tarafından işgali ile başlayan ve İran coğrafyasının ele geçirilmesi ile devam eden süreç dönem hakkında yapılan akademik çalışmalara bakıldığında daha çok siyasî ve askerî yönleri ile araştırmacıların dikkati çekmektedir. Fakat bu dönemin büyük bir değişim ve yenilik süreci olduğu gerçeğini göz önünde bulundurmalı, bu süreci tarihî seyri ve kültürel dinamikleri ile aktarmaya çalışmalıyız.
Bu yenilik ve değişim dönemini destekleyen İlhanlı devletinin siyasî ve idarî önemli bir yere sahip olan ünlü veziri Sâhib-i Dîvân Şemseddîn Muhammed Cüveynî, Moğol dönemi şairlerinin dîvânlarında adı geçen devlet adamları arasında bulunmaktadır. Bu doğrultuda tespit edebildiğimiz on şair mevcuttur. Şemseddîn Cüveynî’ye eserlerinde değinen şairler hakkında kısa bilgiler verdikten sonra, bu şairler tarafından Vezir Şemseddîn Cüveynî’yi hangi yönleri ile nasıl ele alındığını aktarmayı ve Moğol-İlhanlı dönemi üzerine yapılan kültür tarihi çalışmalarına farklı bir bakış açısı sunmayı hedeflemekteyiz.

Anahtar Kelimeler

Şemseddîn Muhammed Cüveynî

Kaynakça

• ABÛ’L FARAC, Gregory, Abû’l-Farac Tarihi, I-II, (Çev. Ömer Rıza Doğrul), TTK, Ankara 1950.
• ALÎZÂDE, Nâsır–SEFDERPÛR, Ferenyâ, “Tahkîk-i ‘İlm-i Beyân der Dîvân-i Humâm Tebrîzî”, Nâme-i Pârsî, Sayı: 5, 1388 hş., 131-168. ANONİM, Moğolların Gizli Tarihi, I, (Çev. Ahmet Temir), Ankara 2016.
• ÂŞTİYÂNÎ, Abbâs İkbâl, Târîh-i Mogûl ve Evâyil-i Eyyâm-i Teymûrî, I-II, İntişârât-i Nâmek, Tahrân 1374 hş.
• BÂKİRÎ, Mehrî, “Tovzîh-i Berhî Ez Lugat ve Istılâhât-i Mogûlî der Zebân ve Edebiyât-i Fârsî”, Pejûheşhâ-yi Felsefî, Dânişgâh-i Edebiyât-i ‘Ulûm-i İnsânî Tebrîz, 1380 hş., 171, 39-60.
• BARON, Edward, Ez Sa‘dî tâ Câmî ‘Asr-ı İstilâ-yi Mogûl ve Tâtâr, (Çev. Ali Asger Hikmet), İntişârât-ı İbn-i Sînâ, Tahrân 1301 hş. BARTHOLD, W., Moğol İstilasına Kadar Türkistan, (Haz. Hakkı Dursun Yıldız), TTK, Ankara 1990.
• BEYZÂVÎ, Abdullah b. Ömer, Nizâmu’t-Tevârîh, (Tsh. Mîr Hâşim Muhaddes), Tahrân 1382 hş.
• BİLGİN, Orhan, “Nizârî, Hayatı ve Eserleri”, Şarkiyat Mecmuası, Sayı: 7, İstanbul 1972, 49-58.
• CÛZCÂNÎ, Minhâcuddîn Osmân b. Sirâcuddîn Muhammed, Tabakât-ı Nâsırî, I-II, (Haz. AbdulhayHabîbî), Encümen-i Târîh-i Afgânistân, Kâbil 1342 hş.
• CÜVEYNÎ, Alâaddin Ata Melik b. Bahâeddin b. Muhammed b. Muhammed, Târîh-i Cihânguşâ, (Haz. Muhammed b. Abdulvahhâb Kazvînî), I-III, Tahrân 1329 hş.
• CÜVEYNÎ, Alâaddin Ata Melik b. Bahâeddin b. Muhammed b. Muhammed, Tarih-i Cihangüşa, (Çev. Mürsel Öztürk), Ankara 2013.
• CÜVEYNÎ, Alâaddin Ata Melik b. Bahâeddin b. Muhammed b. Muhammed, The History of The World Conqueror, I, (Translated fromTheText Of Mirza Muhammed Qazviniby J. A. Boyle), Cambridge 1958, 34-39.
• ÇİÇEKLER, Mustafa, “Sa‘dî-i Şîrâzî”, DİA, İstanbul 2008, XXXV, 405-407.
• ÇİFTÇİ, Hasan, Klasik Fars Edebiyatında Hiciv ve Sosyal Eleştiri, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 2002.
• DAYI, Özkan, “Vezir Şemseddin Cüveynî’nin İlhanlı Devletindeki Faaliyetleri (1263-1284)”, Bayburt Üniversitesi İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi Dergisi, Sayı: 1, Bayburt 2018, s. 95-108.
• DAYI, Özkan, Moğolların Teşkilat ve İdarî Tarihi (İran Moğolları 1220-1295), Altınordu Yay., Ankara 2020.
• DİHHUDÂ, Ali Ekber, “Pûr Behâ-yî Câmî”, (Haz. Muhammed Mu’în-Seyyîd Ca’fer Şehîdî), Lugatnâme, Çâp-i Dânişgâh-i Tahrân, Tahrân 1373 hş., IV, 5035-5036.
• DİHHUDÂ, Ali Ekber, “Sa‘dî”, (Haz. Muhammed Mu‘îneddîn -Seyyid Ca’fer Şehîdî),Çâp-i Dânişgâh-i Tahrân, Tahrân 1373 hş., VIII, 12040.
• DİHHUDÂ, Ali Ekber, “Bitikçi”, (Haz. Muhammed Mu’în-Seyyid Ca’fer Şehîdî), Çâp-i Dânişgâh-i Tahrân, Tahrân 1373 hş., III, 4470.
• DURMUŞOĞLU, Kurban, “Abaka Han Dönemi (1265-1282) İlhanlılar’da Dış Siyaset (Altın Ordu-Çağatay- Memlûk Örneği)”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı: 65, Erzurum 2019, 221-244.
• EBU’L-FEREC İbnu’l-İbrî, Târîhu Muhtasari’d-Düvel, (Çev. Şerafettin Yaltkaya), TTK, Ankara 2011.
• EMÎN, Şemîs Şerîk, Istılâhât-i Dîvân-i Dovrân-i Mogûl, İntişârât-i Ferheng-i Edeb ve Hüner-i Îrân, Tahrân 1357 hş.
• ENSÂRÎ, Muhammed Hasan Câberî, Târîh-i Isfahân ve Rey, Isfahân 1321 hş.
• ERKAN, Mehmet, “Târîh-i Hesâbdârî”, Hesâbdâr, 224, 1389 hş., 30-33.
• GAFFÂRÎ-Yİ KÂŞÂNÎ, Kâdı Ahmed b. Muhammed, Târîh-i Nigâristân, (Tsh. Âkâ Murtazâ-Muderris Gîlânî), Ketâbfurûşî Hâfız, Tahrân 1341 hş.
• GENÇTÜRK, Cihan, Kirmân Karahıtaylıları (Kutlug-Hanlar), (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Ordu 2015.
• HÂNDMÎR, Gıyâseddîn b. Humâmeddîn el-Hüseynî, Destûru’l-Vuzerâ, (Tsh. Sa‘îdNefîsî), Çâphâneyi İkbâl, Tahrân ty.
• HÂNDMÎR, Gıyâseddîn b. Humâmeddîn el-Hüseynî, Habîbu’s-Siyer, (Tsh. Doktor Muhammed Debîr Siyâkî), I-IV, Kitâbfurûş-i Hayyâm, Tahrân 1333 hş.
• HEREVÎ, Seyf b. Muhammed Seyfî, Pîrâste-i Târîhnâme-i Herât, (Tsh. Muhammed Âsif Fikret), Kalkuta 1944, HİDÂYET, Rızâ Kulî Hân, Fihrisu’t-Tevârîh, (Tsh. Abdulhüseyn Nevâ’î-Mîr Hâşim Muhaddes), Tahrân 1373 hş.
• HİDÂYET, Rızâ Kulî Hân, Mecma‘u’l-Fusahâ, I-VI, Tahran 1336 hş.
• IRÂKÎ, Fahreddîn, Kulliyât-i Dîvân-i Fahreddîn-i Irâkî, (Tsh. Mahmûd İlmî), Sâzmân-i İntişârât-i Câvîdân, 1377 hş.
• IRÂKÎ, Fahreddîn, Lemaât, (Çev. Ahmed Avni Konuk), Harf Yay., İstanbul 2011.
• IRÂKÎ, Fahreddîn, Mecmûa-yi Âsâr-i Fahreddîn-i Irâkî, (Nşr. Nesrîn Muhteşem), Tahrân 1372 hş.
• ISFAHÂNÎYÂN, Dâvud, “Hânedân-i Cuveynî der Destgâh-i Îlhânân”, Dânişgâh-i Edebiyât-i ‘Ulûm-i İnsânî Tebrîz, 134, 1369 hş., 12-28.
• İBN BÎBÎ, Selçuknâme, (Haz. Mükremin Halil Yinanç), Kitabevi Yay., İstanbul 2010.
• İBN KESÎR, El-Bidâye ve’n-Nihâye Büyük İslâm Tarihi, (Çev. Mehmet Keskin), XIII, Çağrı Yay., 1995.
• İbn-i Bîbî El Huseyn b. Muhammed b. Ali El- Ca‘ferî er-Rudegî, El-Evâmiru’l-‘Alâiyyefî’l-Umûri’l- ‘Alâiyye, (Tsh. Adnan Sadık Erzi), TTK Yay., (Tıpkı Basım), Ankara 1956.
• ÎNCÛ-Yİ ŞÎRÂZÎ, Cemâleddîn Hüseyn b. Fahreddîn Hasan, Ferheng-i Cihângîrî, (Tsh. Rahîm ‘Afîfî), Dânişgâh-i Meşhed Müessese-i Çâp ve İntişârât, 1351 hş.
• İsmâ‘îl Bâşâ el-Bağdâdî, Hediyyetu’l-‘Ârîfîn, I-II, İstanbul 1951.
• KADYÂNÎ, Abbas, Ferheng-i Câm’i-i Târîh-i Îrân, İntişârât-i Ârven, Dânişgâh-i Şîrâz 1387 hş.
• KADYÂNÎ, Abbas, Târîh Ferheng-i ve Temeddon-i Îrân der Devre-i Mogûl, İntişârât-ı Ferheng-i Mektûb, Tahrân 1384 hş.
• KÂŞÂNÎ, Ebu’l-Kâsım Abdullah b. Muhammed, Târîh-i Olcayto, (Tsh. Muhîn Hambelî), İntişârât-i be Negâh-i Tercome ve Neşr-i Ketâb, Tahrân 1348 hş.
• KÂTİB Çelebi, Keşfu’z-Zunûn, I-II, Ma‘ârif Matbaası, İstanbul 1941.
• KAZVÎNÎ, Hamdullah Ebî Bekr b. Ahmed b. Nasr Müstevfî, Târîh-i Guzîde, (Haz. Abdulhüseyn Nevâ’î), İntişârât-ı Emîr Kebîr, Tahrân 1387 hş.
• KEHHÂLE, Umar Rızâ, Mu‘cemu’l-Mü’ellifîn, I-XV, Dâr-i İhyâü’t-Turâsü’l-‘Arabiyye, Beyrut ty.
• KİRMÂNÎ, Nâsireddîn Münşî, Nesâ’imu’l-Ashâr min Letâ’imu’l-Ahbâr der Târîh-i Vuzerâ, İntişârât-i Dânişgâh-i Tahrân, (Tsh. Mîr Celâleddîn Hüseynî Urmevî), Tahrân ty.
• LANE, George, Îrân der Evâîl-i ‘Ahd-i Îlhânân, (çvr. Seyyid Ebu’l-Fazl Rezevî), Müessese-i İntişârât-i Emîr Kebîr, Tahrân1390 hş.
• MAR‘AŞÎ, Nasîreddîn, Târîh-i Taberistân ve Rûyân ve Mâzenderân, (Tsh. Muhammed Hüseyin Tesbîhî), Müessese-i Metbû‘ât-i Şark, Tahrân 1345 hş.
• ME‘ÂNÎ, Ahmed Golçîn, Târîh-i Tezkirehâ-yi Fârsî, II, İntişârât-i Kitâbhâne-i Senâ’î, Tahrân 1363 hş.
• MÎR EFZEL, Seyyid Ali, “Rubâ‘îyyât-i Mecd-i Hemger be Hatt-ı Neve-i Û”, Nâme-i Bahâristân, 1386 hş., 337-346.
• MU‘İN, Muhammed, Ferheng-i Farsî, II, İntişârât-ı Emîr Kebîr, Tahrân 1353 hş.
• Muhammed b. Şâkir el-Kutbî, Fevâtu’l-Vefeyât, I-V, Dâr-i Sâdir, Beyrut 1974.
• MÛSEVÎ, Mustafa, “Bitikçi”, DMBİ, Tahrân 1370 hş., XIII, 330-331.
• MÜSTEVFÎ-Yİ BÂFKÎ, Muhammed Müfîdî, Câmi‘-i Müfîd, (Tsh. İrec Efşâr), Çâphâne-i Rengîn, Tahrân 1384 hş.
• NEFÎSÎ, Sa‘îd, Târîh-i Nazm ve Nesr der Îrân ve Zebân-i Fârsî, I-II, İntişârât-i Furûgî, Tahrân 1363 hş.
• NESEVÎ, Şihâbüddîn Muhammed b. Ahmed b. Ali el-Hurendizî ez-Zeyderî, Sîretu’s-Sultân Celâleddîn Mengübirtî, (Trc. Muhammed Ali Nâsih), 1366 hş.
• ÖMERÎ, Şihabeddin B. Fazlullah, Mesâliku’lEbsâr, (Çev. Ahsen Batur), İstanbul 2014.
• ÖZCAN, Altay Tayfun, Moğol-Rus İlişkileri (1223-1341), Ankara 2017.
• ÖZDEMİR, H. AHMET, “Moğol İstilasının Sebepleri”, Türkler, VIII, Ankara 2014, 298-310.
• PEJÛHENDE, Leyla, “Câcermî”, DMBİ, Tahrân 1370 hş., XIIV, s. 173-174.
• RÂZÎ, Abdullah, Târîh-i Kâmil-i Îrân, İntişârât-i İkbâl, Tahrân 1375 hş.
• RENCBER, Maksûd, “Purbehâ ve Nakd-i Nizâm-i İktisâdî-yi Îlhânân (654-694/1252-1296)”, Pejûheşhâ-yî Târîhî, 3, Dânişgâh-i Isfahân 1392 hş., 41-56.
• REŞİDÜDDÎN FAZLULLÂH, Câmi‘u’t-Tevârîh, (Tsh. Doktor Behmen Kerîmî), İntişârât-i İkbal, Tahrân 1374 hş.
• REŞİDÜDDÎN FAZLULLÂH, Câmiut’t-Tevârih (İlhanlılar Kısmı), (Çev. İsmail Aka- Mehmet Ersan- Ahmad Hesamipour Khelejan), Ankara 2013.
• REZEVÎ, Muhammed Takî Müderris, Ahvâl ve Âsâr-i Nasîreddîn Tûsî, İntişârât-i Bonyâd-i Ferheng-i Îrân, Tahrân 1354 hş.
• RİYÂHÎ, Muhammed Emîn, Osmanlı Topraklarında Fars Dili ve Edebiyatı, (Çev. Mehmet Kanar), İnsan Yay., İstanbul 1995.
• ROUX, Jean-Paul, Moğol İmparatorluğu Tarihi, (Çev. Aykut Kazancıgil-Ayşe Bereket), Ankara 2001.
• SA‘DÎ-Yİ ŞÎRÂZÎ, Şeyh Muslihiddîn, Kullîyât-ı Sa‘ dî, (Tsh. Muhammed Alî Furûgî), Hestân Yay.,Tahrân 1378 hş.
• SA‘DÎ-Yİ ŞÎRÂZÎ, Şeyh Muslihiddîn, Kulliyât-i Sa‘dî, (Tsh. Muhammed ‘Alî Furûgî), İntişârât-i Kaknûs, Tahrân 1368 hş.
• SA‘DÎ-Yİ ŞÎRÂZÎ, Şeyh Muslihiddîn, Küllîyât-ı Sa’dî, (Tsh. Muhammed Alî Furûgî Nüshasından Nâsır Ahmedzâde), Tahrân 1390 hş. SÂBİTÎ, Mü’eyyîd Seyyid Ali, Esnâd ve Nâmehâ-yi Târîhî, Kitâbhâne-i Tuhûrî, Tahrân 1346 hş.
• SEMERKANDÎ, Emîr Devletşâh, Tezkiretu’ş-Şu‘arâ, (Tsh. Muhammed Ramazânî), İntişârât-i Pedîde-i Hâver, 1338 hş.
• SUYÛTÎ, Celâleddîn Abdurrahman b. Ebi Bekr, Târîhü’l- Hulefâ, Beyrut 1416 (1995).
• ŞEBÂNKÂREÎ, Muhammed b. Ali b. Muhammed, Mecma‘u’l-Ensâb, (Tsh. Mîr Hâşim Muhammed), İntişârât-i EmîrKebîr, Tahrân 1343 hş.
• ŞÎRÂZÎ, Şehâbeddîn Abdullah b. Fazlullah, Tahrîr-i Târîh-i Vassâf, (Tsh. Abdulmuhammed Âyetî), İntişârât-ı Bonyâd-ı Ferheng-i Îrân, Tahrân 1346 hş.
• TABERÎ, Muhammed b. Cerîr, Târîh-i Taberî, I-XVI, 1352hş.
• TEBRÎZÎ, Humâm, Dîvân-ı Humâm-ı Tebrîzî, (Tsh. Doktor Reşîd‘Uyûdî,Neşr-i Sudûk), Tahrân 1370 hş.
• TENHÂYÎ, Seyyide Nergis–ZENGÛYÎ, Alî, “Bâztâb-i ‘Ovzâ‘-i Sîyâsî ve İctmâ‘î-yi Kuhistân der Âsâr-i Hekîm-i Nezârî-yi Kuhistânî”, Mecmû‘a-i Makâlât-i Humâyiş-i Millî Nekd ve Tahlîl-i Zendegî, 1393hş., 220-230.
• TETEVÎ, Mollâ Ahmed–KAZVÎNÎ, Asâf Hân, Târîh-i Elfî, (Tsh. Gulâm Rızâ Tabâtabâyî Mecd), I-VI, Şirket-i İntişârât-i ‘İlmî ve Fehengî, Tahrân 1382 hş.
• THACKSTON, W. M., Rashiduddin Fazlulah’s Jami’u’t-tawarikh: Compendium of Chronicles, I (Ed. Şinasi Tekin&Gönül Alpay Tekin), Harvard 1999.
• TÛSÎ, Muhammed Emîn Edîb, Ferheng-i Lugât-i Edebî, I-II, Tahrân 1388 hş.
• UKAYLÎ, Seyfeddîn Hacî b. Nizâm, Âsaru’l-Vuzerâ, (Tsh. Mîr Celaleddîn Hüseynî Urmevî), Çaphâne-i Dânişgâh, Tahrân 1337 hş.
• UYAR, Mustafa, İlhanlı Devleti’nde Argun Dönemi (1284-1291), (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2001.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Devlet Teşkilatına Medhâl, TTK Ankara, 1988.
• YÂHAKKÎ, Muhammed Ca’fer, Kulliyât-ı Târîh-i Edebiyât-ı Fârsî, Tahrân 1389 hş.
• YAZICIZÂDE Ali, Tevârîh-i Âl-i Selçuk (Oğuznâme-Selçuklular Tarihi), (Haz. Abdullah Bakır), Çamlıca Yayınevi, İstanbul 2009.
• YILDIRIM, Nimet, Fars Mitolojisi Sözlüğü, 2008.
• ZEBİHULLAH-İ SAFA, Târîh-i Edebiyât der İrân, II, İntişârât-ı Firdovs, Tahrân 1349 hş.