KENESARI KASIMOĞLU ÖNDERLİĞİNDE KAZAKLARIN KURTULUŞ MÜCADELESİ

Yıl 2022, Cilt: 7 Sayı: 1, 24 - 41, 17.06.2022

Kerim Gümbür , Hava Selçuk

https://doi.org/10.56252/turktarars.1096907

Öz

Çarlık Rusya’nın, Kazaklardan aldığı ağır vergi, kıtlık zamanlarında dahi halkı sıkıştırması ve topraklarını işgal etmesi Kazak milli hareketin ortaya çıkmasındaki temel sebepler arasında yer almaktadır. Rus sömürgeciliği ve işgallerine karşı 18. yüzyıl sonlarında Küçük Cüz’de ayaklanmalar çıkmıştır. Ancak 1822 yılına gelindiğinde Rusların bölgede gücünü artırması ve Kazakların yönetim şeklini değiştirmesi Kenesarı Kasımoğlu ve kardeşlerinin milli harekete başlatmalarında etkili olmuştur. Kenesarı’nın başında bulunduğu milli hareketin etkisi sadece dönemini değil, kendinden sonraki Kazak tarihini de etkilemiştir. Kenesarı Kasımoğlu, Rus işgaline karşı ağabeyleri Sarjan ve Esengeldi ile birlikte mücadeleye başlamış fakat Sarjan ve Esengeldi’nin 1836 yılında Taşkent Hanlığı tarafından öldürülmesinden sonra milli hareketin başına tek başına geçmiştir. 1837-47 yılları arasında milli hareketin başkanlığını yapan ve Çarlık Rusya’ya karşı mücadeleyi devam eden Kenesarı Kasımoğlu 1841 yılında hanlığını ilan ederek Kazak toplumunu yeniden bir araya toplamıştır. Fakat Rusların bölgede yaptırdığı kaleler, Kenesarı’nın konar-göçerler arasındaki bağlantıyı kesmişti. Kenesarının mücadelesi bu şeklide büyük sekteye uğramıştı. Başlattığı milli mücadele 1847 yılında Kırgızların Sarıbağış boyu ile giriştiği savaş neticesinde hayatını kaybetmesi ile yarım kalmıştı. Rusların etkisinde kalan Kırgız beyleri Kenesarı’yı yargılayarak öldürülmesi yönünde karar vermişlerdir. Bu çalışmada Rusların Kazak toplumuna karşı yürüttüğü politika ele alınırken aynı zamanda ticari menfaatleri için asimile ve sömürge politikasını ne kadar ileri götürebileceği ortaya konulmuştur. Sultan Kenesarı döneminin karanlık kalan yanlarını farklı bir bakış açısı değerlendirilerek Kenesarı’nın Milli Hareketi’nin bu kadar geniş kitlelere ulaşmasının ayrıntılı sebepleri açıklanmıştır. Türk, Rus ve batılı tarihçiler tarafından yazılan eserler çalışmamızın kaynağını teşkil etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Kenesarı, Rusya, Milli Kazak Hareketi, Sultan Sarjan

Kaynakça

• Berber, Oktay, Kalmuk İstilası ve Türk Dünyasına Etkileri Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2014.
• Cakıpbekov, Canıbek, “Kazak, Kırgız Halkları Arasındaki Siyasi-Askerî İlişkiler (XIX. Asrın İlk Yarısı)”, Tübar Dergisi, Sayı:17-Yıl:2005, s. 101-117.
• Cebeci, Ahmet, “Çarlık Rusya’sı Devrinde Türkistan’da İsyanlar”, Aylık Fikir ve Sanat Dergisi. Sayı:50-Yıl:1975, s. 19-39.
• Devrişeva, Halide, İşgal Döneminden (18.YY.) Günümüze Kadar Rusların Kazaklara Karşı Yürüttüğü Politikalar Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2007.
• Doğan, Orhan ve Aysel Erdoğan, Batı Türkistan Hanlıkları (Kuruluştan Yıkılışa), Berikan Yayınevi, Ankara 2017.
• Gafarov, Orkhan, Rus Dış Politikasında Kimlik Arayışı: “Batı”dan Kopuşun Tarihsel Analizi Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2020.
• Gafurova, Gulnaz, Ermuhan Bekmahanoviç Bekmahanov’un “1820-1840 Yılları Arasındaki Kazakistan” Adlı Eserinin Çeviri ve Değerlendirilmesi Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2018.
• Hayit, Baymirza, Türkistan (Rusya ile Çin Arasında), Otağ Yayınları, Ankara 1975.
• İranbekkızı, Orazbayeva Altayı, “Ermukhan Bekmakhanov ve Kazak Devleti Meselesi”, Sovyet Tarih Yazımı ve Kazakistan Tarihi Meseleleri, editör Abdulvahap Kara ve Zeynep Yaman, 97-102, Türk Dünyası Belediyeleri Yayınları, İstanbul 2016.
• İsakov, Abdrasul, Doğu Türkistan Tarihinde Kırgızların Tesirleri (1700-1878) Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2007.
• Kalan, Ekrem, Cungar Hanlığının Siyasî Tarihi Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2005.
• Kara, Fisun ve Yavuzz Haykır, ”Rus Kolonizayonuna Karşı Kazak Mukavemeti”, Turkish Studies İnternational Periodical For The Languages, Literature And History Of Turkish or Turkic, Sayı:9-Yıl:2014, s. 619-629.
• Kavık, Muhittin, “XVIII. Yüzyılda Kazak-Kalmuk Mücadeleleri”, Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, Cilt:2-Sayı:3-Yıl:2020, s. 77-86.
• Kazakistan İlimler Akademisi. Eski Devirlerden Günümüze Kazakistan ve Kazaklar, Çeviren Abdulvahap Kara, Selenge Yayınları, İstanbul 2013.
• Kesici, A. Kayyum, Dün Bugün ve Hedefteki Kazakistan, IQ Kültür-Sanat Yayıncılık, İstanbul 2003.
• Osmanlı Devleti ile Kafkasya, Türkistan ve Kırım Hanlıkları Arasındaki Münâsebetlere Dair Arşiv Belgeleri (1867-1908 Yılları Arası), Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Ankara 1992.
• Ölçekçi, Tamara, “Kazak Halkının Kenesarı Kasımoğlu’nun Başkanlığında Ruslara Karşı Verdiği Milli Bağımsızlık Mücadelesi (1837-1847)”, Bilig Dergisi, Sayı:51-Yıl:2009, s. 123-138.
• Özkan, Murat, “Mücadeleden Teslimiyete: Türkistan Müdafaasında Sadık Töre (1860-1877)”, Belleten Dergisi, Cilt:83-Sayı:298-Yıl:2019, s. 1003-1031.
• Sabol, Steven, “Kazak Resistance to Russian Colonization: İnterpreting the Kenesary Kasymov Revolt, 1837-1847”, Central Asian Survey, Cilt:22-Sayı:2-3-Yıl:2003, s. 231-252.
• Saray, Mehmet, “Kazakistan”, TDV İslâm Ansiklopedisi, TDV Yayınları, Ankara 2002, Cilt:25, s. 121-125.
• Saray, Mehmet, Kazak Türklerinin Tarihi “Kazakların Uyanışı”, Nesil Matbaacılık, İstanbul 1993.
• Saray, Mehmet, Yeni Türk Cumhuriyetleri Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2014.
• Tanman, M. Baha, “Emir Buhari Tekkesi”, TDV İslâm Ansiklopedisi, TDV Yayınları, İstanbul 1995, Cilt:11, s. 128-129.
• Togan, Zeki Velidî, Bugünkü Türkili Türkistan ve Yakın Tarihi, Enderun Yayınları, İstanbul 1981.
• Unal, Fatih, Rus Emperyalizmine Karşı Stepte Büyük Başkaldırı Sultan Kenesarı, İlgi Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2010.
• Valikhanov, E., “Kazak Halkının Rus Sömürgeciliğine Karşı Ulusal Kurtuluş Mücadelesi”, Kazakistan Tarihi Makaleler, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2007, s. 96-104.
• Yalçınkaya, Alâeddin, Pan-İslamizm Tartışmaları Işığında Türkistan (1864-1922) Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1994.
• Yoska, Erhan, “Muhammed Ali Han Dönemi (1822-1842) Hokand Hanlığı-Osmanlı Devleti İlişkileri”, History Studies, Cilt:3-Sayı:3-Yıl:2011, s. 395-408.
• Yorulmaz, Osman, “Aleksey İvanoviç (Kutlu Muhammet) TEVKELEV (Şeceresi, İdil-Yayık ve Kazak Tarihindeki Rolü)”, Bilig Dergisi, Sayı:34-Yıl:2005): 117-144.