İLHANLILARDA KOMUTANLIKTAN KÜREGENLİĞE EMİR HÜSEYİN

Yıl 2024, Cilt: 9 Sayı: 1, 1 - 11, 28.06.2024

Derya Coşkun

https://doi.org/10.56252/turktarars.1403430

Öz

Türkçede güveyi anlamına gelen Küregen kelimesi, Moğollar zamanında Cengiz soyundan gelen Moğol prensesleriyle evlenen kişiler için kullanılan bir unvan olarak karşımıza çıkmaktadır. Gerek Moğol gerekse Timur döneminde sık rastlanılan bu unvan, küregen olan kişilere devlet idaresinde belirli imtiyazlar sağlamıştır. Böylece siyasi bir kimlik kazanan Küregen unvanı, özellikle Moğollarda belirgin bir güç olarak kullanılmıştır. Bu konuda en dikkat çeken isimlerden biri hiç şüphesiz Celâyirli Emir Hüseyin’dir. Onu diğer küregenlerden ayıran bazı durumlar söz konusudur. Bunlardan ilkini sırasıyla Gazan Han, Olcaytu Han ve Ebu Said Bahadır Han olmak üzere üç farklı hükümdar döneminde çeşitli hizmetlerde bulunmuş olması oluşturmaktadır. Diğer bir özellik ise Moğol tarihinde ilk defa bir emirin Horasan’ın yönetimine getirilmesi durumudur. Zira Horasan ikinci hükümdarlık merkezi olması hasebiyle genellikle şehzadeler tarafından idare edilen bir bölgedir. Fakat bu durum Emir Hüseyin’le beraber değişmiş, Horasan’ın idaresi ilk defa bir emire bırakılmıştır. Bu bağlamda makale, Emir Hüseyin’in İlhanlılarda komutanlıktan küregenliğe hayatını ve Hanlar dönemi siyasi faaliyetlerini konu edinecektir.

Anahtar Kelimeler

Küregen, Horasan, Olcatay, Olcaytu Han, Ebu Said Bahadır Han.

Kaynakça

• Akar, Kaan, Türkistan Sözlüğü: 6. 19. Yüzyıllar Arasında Türkistan Türk Devletlerinde Kullanılan Unvan ve Istılahlar, Porsuk-Kültür Yayınları, Eskişehir 2021.
• Almas, Turgun, Uygurlar, çev. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul 2011.
• Âştiyânî, Abbâs İkbâl, Târîh-i Moğûl ez Hamle-i Çengîz tâ Teşkîl-i Devlet-i Teymûrî, Müessese-i İntişârât-ı Emîr Kebîr, Tahran 1388.
• Atar, Fahreddin, “Muharremât”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 31, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2020, s. 6-8.
• Behre, Veli Şah, Herât Neginî Horasan, Afganistan 1391.
• Benâketî, Fahruddîn Ebû Süleyman b. Tacuddîn, Ravzatu Evlâu’l-Elbâb fî Mârifeti’t-Tevârîh ve’l-Ensâb, Nşr. Câ’fer Şi’âr, Tahran 1348.
• Beyânî, Şîrîn, Târîh-i Âl-i Celâyir, İntişârât-ı Dânişgâh-ı Tahrân, Tahran 1093.
• Boyle, J. A., "Dynastic And Political History Of The Ilkhans", The Cambridge History Of Iran, C. V, s. 303-421.
• Brandenburg, Dietrich, Herât Eıne Timuridische Hauptstad, Akademishche Druck-Verlagsanstald, Graz Austrıa 1977.
• Clauson, Gerard, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford At The Clarendon Press, London 1972.
• Coşkun, Derya, “Ebu Said Bahadır Han’ın Atabeyi: Uygur Türk’ü Sevinç Aka”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 75, 2023, s. 55-61.
• _______, “Taberistan ve Mâzenderân Adları Üzerine Bir Araştırma”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. 12 S. 64 Haziran 2019, s. 197-201.
• _______, Herat’tan Yükselen Işık Kert Hanedanlığı, Kitabevi, İstanbul 2020.
• Çelik, Muhammed Bilal Yarkent Hanlığının Siyasi Tarihi, IQ Yayınları, İstanbul 2013.
• Dağcı, Şamil, “İslâm Aile Hukukunda Evlenme Engelleri II”, AÜİFD, C. XLI (2000), s. 137-194.
• Dihhudâ, Ali Ekber, Lugatnâme, C. XXIII, s. 643-644.
• Doerfer, Gerhard, Türkische Und Mongoiısche Elemente Im Neupersischen, Franz Steiner Verlag GMBH, C. 4, Weisbaden 1975.
• Duğlat, Mirza Muhammed Haydar, Tarih-i Reşîdî, Çev. Osman Karatay, Selenge Yayınları, İstanbul 2006.
• el-Eherî, Ebûbekr el-Kutbî, Târîh-i Şeyh Uveys, Nşr. J. B. Van Loon, Lahey 1954.
• en-Nisâ 4/22.
• Fazlan, İbn, Onuncu Asırda Türkistan’da Bir İslâm Seyyahı İbn Fazlan Seyahatnamesi, Haz. Ramazan Şeşen, Bedir Yayınevi, İstanbul 1975.
• Frye, N., “Harât”, The Encyclopaedia of Islam, Ed. B. Lewis, V. L. Menage, Ch. Pellot and J. Schacht, C. III, Architecture East and West, London 1996, s. 117-177.
• Gördegir, Ercan, “İlhanlı Hükümdarlarının Leviratus Geleneğine Uygun Evlilikleri”, Tarih Okulu Dergisi, S. XLIII, (2019), s. 1324-1340.
• Grousset, René, Bozkır İmparatorluğu, Çev. M. Reşat Uzmen, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2006.
• Gülensoy, Tuncer, “Altay Dillerindeki Akrabalık Adları Üzerine Notlar”, Türk Dili Araştırma Yıllığı-Belleten, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1973-1974, s. 283-318.
• _______, Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2007.
• Hafız Ebrû, Şehabeddin Abdullah b. Lutfullah b. Abdürreşid, Penç Risale-i Tarihi der bere-i Havadis-i Deveran-ı Emir Timur: Cinq opuscules de Hafiz-i Abru Concernant l'histoire de l'Ira, (Trc. Felix Tauer), Prague, Ferhengistan-ı Ulum-ı Çekoslov 1959.
• Hâfız Ebrû, Şehabeddin Abdullah b. Lutfullah b. Abdürreşid, Zeyl-i Câmiu’t-tevâriẖ-i Reşîdî, Nşr. Hânbâbâ Beyânî), Tahran 1317hş.
• Hamdullah Müstevfî, Zeyl-i Tarih-i Guzide, Nşr. Irec Afşar, Tahran 1372 hş.
• Hândmîr, Gıyasüddin Hândmîr b. Hâce Humâmüddîn Muhammed b. Hace Celaleddin Muhammed el Huseynî, Târîh-i Habîbu’s-siyer fi Ahbâr-i Efrâd-i Beşer, C. III, Tahran 1353hş.
• Hasan Han, Muhammed, İtimadu's-saltana, Miratu'l-buldân, I-IV, Nşr. Abdulhuseyn Nevâi- Mir Haşim Muhaddis, C. IV, Tahran, 1366-1368 hş.
• Howorth, Henry H., History of the Mongols (From the 9th to the 19th Century), C. III, London 1880.
• Huart, CI., “Gîlân” İslam Ansiklopedisi, C. IV, MEB Yayınları, İstanbul 1945, s. 782.
• İbn-i Bezzâz, Safvetu's-safa, Nşr. Gulamreza Tabatabâi Mecd, 1376 hş.
• İnan, Abdulkadir, “Güvey”, Türkiyat Mecmuası, S. 9, İstanbul 1951, s. 139-144.
• Justi, F., The Life and Legent of Zarathushtra, Avesta, Pahlavı and Ancient Persıan Studies, Ed. Shams-ul Ulema Dastur Peshotanj, Behram J., Sanjana, P.H.D, Strazburg 1904.
• Kâşânî, Ebu’l Kasım Abdullah b. Muhammed Ali, Tàriẖî Olcaytu, Nşr. Mahin Hambly, Tahran 1343.
• Kütük, Ahmet, “Türk/Moğol Devlet Ve Toplum Töresinde Levirat Evlilikler Ve Uygulama Esasları”, Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, 4 (7), 2022, s. 43-56.
• Loon, J. B. Van, Ta’rikh-i Shaikh Uwais (History of Shaikh Uwais), Lahey 1954.
• Mandeville, Sir John, The Book of Marvels and Travels, Trans. and not. Anthony Bale, Oxford University Press, 2012. Mîrhând, Seyyid Hamidüddin Muhammed b. Burhaneddin Handşah b. Kemaleddin, Târîh-î Ravzatu’s-safâ, C. V, Tahran (t.y.).
• Nutku, Özdemir, “Damad”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 8, TDV Yayınları, İstanbul 1993, s. 434-435.
• Örs, Derya, Tarih-i Olcaytu İnceleme ve Çeviri, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doğu Dilleri ve Edebiyatı Bilimdalı, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 1992.
• Özgüdenli, Osman Gazi, “İncü”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 22, TDV Yayınları, İstanbul 2000, s. 281.
• Plano Carpini, Plano Carpini’nin Moğolistan Seyahatnamesi (1245-1247), Çev. Ergin Ayan, Gece Kitaplığı, Ankara 2015.
• Reşidüddin Fazlullah, Camiu’t Tevarih, (İlhanlılar Kısmı), Çev. İsmail Aka-Mehmet Ersan-Ahmad Hesamipur Khelejani, TTK Yayınları, Ankara 2013.
• _______, Tarih-i Mübarek-i Gazanî, Nşr. Karl Jahn, (Geschihte Gazan Han's) London 1940.
• Seyfî-i Herevî İbn Ya‘kûb, Târîhnâme-yi Herât, Nşr. M. Zübeyr es-Sıddıkî, Calcuta 1944.
• Spuler, Bertold, İran Moğolları, Siyaset, İdare ve Kültür, (İlhanlılar Devri 1220-1350), Çev. Cemal Köprülü, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2011.
• Sümer, Faruk, "Anadolu'da Moğollar", SAD 1/1969, s. 1-147, Ankara 1970, SAD, 1/13.
• Şebânkâreî, Muhammed b. Ali b. Muhammed b. Hüseyin b. Ebu Bekir, Mecmáü’l ensâb, (Muheddis Haşim), Emir Kebir Yayıncılığı, Tahran 1376.
• The Cambridge History of Indiana: Ancient Indiana, Ed. E. J. Rapson, C. I, University Press, Cambridge 1922.
• Togan, Zeki Velidî, “Herât”, İA, C. V-1, MEB Yayınları, İstanbul 1988, s. 429-442.
• Uyar, Mustafa, “İlhanlı (İran Moğolları) Ordusunda Hiyerarşi: Askeri Yetkililer ve Nitelikleri”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, S. 49/1 Ankara 2009, s. 33-48.
• Vassaf, Şahābuddin Abdullah b. Fazlullah Şirâzî, Tecziyetu’l-emsâr ve Tecziyetu’l âsâr, Neşr. Muhammed Mehdî İsfahânî, Tahran 1338hş.
• Wing, Patrick, The Jalayirids (Dynastic State Formation in the Mongol Middle East), Edinburgh University Press, Edinburgh 2016.
• Yıldırım, Kürşat, Çin Kaynaklarında Türkistan Şehirleri, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2003.