PROMETE HAREKETİ: ESARET ALTINDAKİ MİLLETLERİN SOVYETLER BİRLĞİNE KARŞI BAĞIMSIZLIK MÜCADELESİ

Yıl 2024, Cilt: 9 Sayı: 2, 117 - 139, 25.12.2024

Aynur Huseynova

https://doi.org/10.56252/turktarars.1532296

Öz

Promete Hareketi, Sovyetler Birliği’ne karşı mücadele eden mahkum milletlerin bağımsızlık kazanma ve Sovyetler Birliği’nin Milletler Cemiyeti'ne girmesini engellemek amacıyla kurulan ve adını efsanevi tanrı Promete’den (tüm esir ulusların özgürlük mücadelesinin sembolü) alan bir siyasi harekettir. Promete Hareketi’nin temel amacı, Sovyet hegemonyasına karşı koymak ve bölgedeki ulusların bağımsızlık mücadelelerini desteklemekti. Hareketin demokratik duruşu, üyeleri arasındaki farklı etnik ve siyasi grupların ortak bir hedef doğrultusunda birlikte çalışmasını sağlamaktı. İlk önce Polonya, Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin lideri Mehmet Emin Resulzade (1884-1955) başkanlığında İstanbul merkezli bir birlik oluşturmak istedi. Bu girişimin amacı, Türkiye’nin desteğini sağlamaktı. Ancak siyasi olayların gelişimi, bu birlik düşüncesinin rotasını Avrupa’ya çevirdi ve Sovyet karşıtı Hareket Paris’te oluşturuldu. Paris ve Varşova, Promete Hareketi’nin ana merkezleriydi. Paris, önemli bir yayın merkezi olarak Kafkasya, Türkistan ve Ukrayna Halkları Dostluk Komitesi ile Fransa-Doğu örgütünün merkezi olarak hizmet vermekte idi. Promete Hareketi’nin Polonya tarafından desteklenmesi, hareketin etkinliğini artırmış, ancak uluslararası siyasetin dinamikleri ve güç dengelerindeki değişimler, hareketin etkisini ve sürdürülebilirliğini olumsuz etkilemiştir. Almanya ile Sovyetler Birliği arasında imzalanan Saldırmazlık Paktı (1939), akabinde Almanya tarafından Polonya'nın işgali, hareketin sona ermesine yol açtı. Promete Hareketi’nin faaliyetlerinin büyük bir kısmı konferanslar, toplantılar ve bilgilendirici etkinliklerden oluşmakta idi. Hareketin önemli bir parçasıysa Fransızca yayınlanan Prométhée (1926-1938), (1938’den itibaren La Revue de Prométhée (1938-40) adlandırıldı) dergisi idi. Dergi, 1926 Kasım’ında Paris’te yayımlanmaya başladı ve Kafkasya ve Ukrayna halklarının millî müdafaa organı olarak tanımlandı. Dergi, Türkistan aydınlarının da temsil edilmesi talebiyle genişledi. Bu şekilde, Promete Dergisi, çeşitli etnik grupları bir araya getiren ve bağımsızlık mücadelesine destek veren önemli bir platform haline geldi. Fakat uluslararası destekçilerin çıkarlarına dayalı politikaları ve dünya savaşlarının getirdiği değişimler, hareketin devamlılığını zorlaştırmış ve nihayetinde sona erdirmiştir. Çalışmada, Promete Hareketi’nin oluşturulması ve Sovyetler Birliği’ne karşı mahkum milletlerin birlikte mücadelesinin önemi ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Promete Hareketi, Promete Dergisi, La Revyu de Promethee, Kafkasya, Sovyetler Birliği

Kaynakça

• Andican, Ahat, Cedidizm’den Bağımsızlığa Hariçte Türkistan Mücadelesi, Emre Yayınları, İstanbul 2003.
• Andican, Ahat, Türkistan Milli Birlik Hareketi ve Polonya Prometeizmi (1926-1940), (Ceren Selvi, Türkbilimde Arayışlar: Timur Kocaoğlu Armağanı), Kutlu Yayınevi, İstanbul 2022.
• -“Baş Makale...”, Promethee, Sayı: 1, 1926, s. 1-2.
• Bilatti, Balo, Kuzey Kafkasya Üzerine Düşünceler, Birleşik Kafkasya Derneği, İstanbul 2004.
• Bruski, Jan Jacek, Poland And Soviet Ukraine, 1921–1926 Between Prometheism And Realpolitik, Translated by Teresa Bałuk-Ulewiczowa, Jagiellonian University Press First Edition, Kraków 2016.
• Copeaux, Etinne, Prometeci Hareket, çev. Ercan Eyüboğlu, (S. Vaner, Unutkan Tarih), Metis yayınları, İstanbul 1996.
• Davies, Norman, God’s Playground A History Of Poland, Volume I, the orıgıns to 1795, Columbia University Press, New York 2005.
• Gablankowski, Maciej, Wladyslaw Sikorski (1881-1943), https://ciekawostkihistoryczne.pl/leksykon/wladyslaw-sikorski-1881-1943/,Erişim tarihi: 07.06.2024.
• Hulas, Magdalena, Goścıe czy Intruzı? Rzad Polski na Uchodźstwie Wrzesień 1939-lipiec 1943, Instytut Historii PAN, Warszawa 1996.
• İbrahimli, Xaleddin, Azerbaycan Muhaciret Tarihi, ADPU Neşriyyatı, Bakı 2012.
• Jurkowska, Monika, Kulturowe I Polityczne Aspekty Mitu Międzymorza, Odessa I Morze Czarne Jako Przestrzeń literacka/Одеса і Чорне море як літературний простір/Odessa and the Black Sea as a literary space, redakcja naukowa Jarosław Ławski i Natalia Maliutina, Białystok-Odessa, 2018, s. 429-451.
• Komar, Volodymyr, Activities of the Anti-Soviet Emigration in Turkey During the Inter-War Period, Vakanüvis-Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, Sayı: 2, 2017, s. 237–254.
• Mamoulia, Giorge, Les Combats İndépendantistes des Caucasiens: Entre l’URSS et Puissances occidentales. Le cas de la Géorgie (1921-1945), L’Harmattan, Paris 2009.
• Mamuliya, Georgiy, Abutalıbov, Ramiz, Strana Ogney. V Bor’be Za Svobodu I Nezavisimost, Politicheskaya Istoriya Azerbaydjanskoy Emigratsii. 1920-1945 Gg. "CBS", Baku 2014.
• Mamulia Giorgi, Abutalıbov, Ramiz, Odlar Yurdu Azadlıq ve Müsteqillik Uğrunda Mübarizede, çev. Arif Eliyev, TEAS Press Neşriyat Evi, Bakı 2015.
• Mühlen, Patrik von Zur, Gamalıhaç ile Kızılyıldız Arasında, çev. Eşref Bengi Özbilen, Mavi Yayınları, Ankara 1984.
• Özcan, Ömer, (2018), Azerbaycan Siyasi Önderliğinde Mir Yakup Mehdiyev, Azerbaycan MEA-nın Xeberleri. İctimai Elmler Seriyası, Sayı: 1, s.230-245.
• Prométhée, Kapak, Organe de Défense Nationale des Peuples du Caucase (Géorgie, Azerbaïdjan, Caucase du Nord), de l’Ukraine et du Turkestan, ed. Georges Gvazawa, Paris Temmuz 1934.
• Ratner, Aleksandır, Proekt Promete, Serbskaya, Yanvar 2016, s. 4.
• Resulzade, Mehmet Emin, “Ateş Çalan Promete”, Yeni Kafkasya, Sayı:1, 26 Eylül 1923, s. 1-3.
• Resulzade Mehmet Emin, “Jozef Pilsudiski”, Kurtuluş Dergisi, Sayı: 7-8, Mayıs-Hazıran 1935, s.193-220.
• Resulzade M. Mektuplar, Şefibeyçilik, (Aydın Balayev), Kitab Klub, Bakı 2017.
• Salakaja, Joseph, “La Géorgie Sous les Soviets”, La Revue de Prométhée, Parıs Fevrıer 1939,s. 103-112.
• Scelle, Georges, “La Politique exterieure de Moscou”, Prométhée, Sayı: 2, 2 Aralık 1926, s. 1.
• Soçkov, Lev, Neizvestnıy Separatizm: Na Slujbe SD i Abvera:İz Sekretnıx Dose Razvedki, Ripol Klassik, Moskova 2003.
• Simon Petlyura, https://www.findagrave.com/memorial/7329/simon-petlyura, (Erişim Tarihi: 24.07.2024). Tadeusz Iwański, Jan Jacek Bruski, Między Prometeizmem a Realpolitik. II Rzeczpospolita wobec Ukrainy Sowieckiej 1921-1926, Nowy Prometeusz, Sayı: 1, 2010, s. 199-207.
• Togan, Ahmet Zeki Velidi, Baş makale, Yeni Kafkasya, Sayı: 1, 26 Eylül 1923, s. 1-2.
• Togan, Ahmet Zeki Velidi, Hatıralar, TAN matbaası, İstanbul 1969.
• Vaçnadze, D, “Hariçte Kafkasya Birliği Hareketi Tarihi”, Birleşik Kafkasya, Sayı: 3-4, 1953, s. 9-11.
• Yacoub, Mir, Atatürk, La Revue de Prométhée, Sayı: 1, Febrıer 1939, s. 52-59.
• Yaqublu, Nesiman, Azerbaycan-Polşa Elaqelerinde M. E. Resulzadenin Rolu, Adiloğlu, Bakı 2007.
• Yaqublu, Nesiman, Xosrov Bey Sultanov-Azerbaycanın ilk Herbi naziri, Qarabağın cesur müdafieçisi, Medeniyyet Az, S.3, 2019, s. 14-18.