Güney Kafkasya’nın Türk-Müslüman Ahalisi XVIII. Yüzyılın İkinci Yarısı ve XIX. Yüzyılın Başlarında (Rusya Arşiv Belgelerine Göre)

Yıl 2020, Cilt: 1 Sayı: 1, 10 - 24, 30.06.2020

İrade Memmedova

Öz

Günümüzde Azerbaycan, Gürcüstan ve Ermenistan devletlerini kapsayan Güney Kafkasya’nın XVIII. Yüzyılın ikinci yarısı ve XIX. Yüzyılın başlarında Türk ve Müslüman nüfusunun araştırılması burada Ermenilere ait hiç bir devlet veya devlet kurumunun olmadığını, Ermenilerin bu topraklara gelme bir halk olduğunu, onların Rusya İmparatorluğu tarafından Türkmençay ve Edirne antlaşmaları gereğince söz konusu bölgelere göç ettirildiğini ortaya koymaktadır. Bu makalede araştırılan konu Rusya arşiv belgelerine binaen araştırılacak ve diğer kaynaklardakı bilgiler ile de mukayise edilecektir. Çalışmanın amacı Rus arşiv belgelerine dayanarak XVIII. Yüzyılın ikinci yarısı – XIX. yüzyılın başlarında Güney Kafkasya’da Türk ve Müslüman nüfusun say, sosyal, dînî vb. yapısını, sosyo-ekonomik hayatı, uğraşılarını göstermek, aynı zamanda bu dönemde Türk ve Muslümanların bu bölgede üstünlük oluşturduklarını, Ermenilerin ise Güney Kafkasya’ya gelme halk olduğunu göstermektir. 

Anahtar Kelimeler

Güney Kafkasya, Türk ve Müslüman ahali, Rus arşiv belgeleri, etnik ve dînî yapı, sosyo-ekonomik hayat

Kaynakça

• Arşiv Vesikaları ve Resmî Belgeler
• Ahverdov, A. (1804). “Opisaniye Dagestana”, RGADA (Rossiyskiy Gosudarstvennıy Arhiv Drevnıh Aktov), f. Yermolovıh, d. 319, ll.1-22.
• AMEA Tİ EA (Azerbaycan Milli Elmler Akademiyası A.A. Bakıhanov adına Tarih İnstitutunun Elmi Arşivi), inv. 1795 (1), iş 43.
• ARDTA (Azerbaycan Respublikası Devlet Tarih Arşivi). F.24, op. 1, 1810-1813, d.21.
• ARDTA, f. 24, op.1, 1816, d.51.
• AVPRİ (Arhiv Vneşney Politiki Rossiyskoy İmperii). f. 77 (Snoşeniye Rossii s Persiey).
• AVPRİ, f. 77 (Snoşeniye Rossii s Persiey), op.2, 1767-1774 gg., d. 17.
• AVPRİ, f. 77 (Snoşeniye Rossii s Persiey), op. 7, d. 158.
• AVPRİ, f. 77 (Snoşeniye Rossii s Persiey), op. 7, d. 159.
• Butkov, P. (1796). “Vıdejki İz Proyekta Otçeta o Persidkoy Ekspeditsii v Vide Pisem”. SPb, Filial Arhiva Rossiskoy Akademii Nauk (RAN), f.99, op.2, d. 41, l. 10-108.
• Butkov, P. (1798). “Svedeniya o Kubinskom i Derbentskom Vladeniyah”. Arhiv AN SSSR, Pyotra Grigoryeviça Butkova, op.2, № 14, l. 70-81.
• Dogovorı Rossii s Vostokom. Politiçeskiye i Torgovıye (sobral i izdal T.Yuzefoviç). (1869), Sankt-Petersburg: Tipografiya O.İ.Baksta.
• Kameralnoye Opisaniye Goroda Derbenta, Sostavlennoye v 1831 godu Kollejskim Registratorom Hotyanovskim. GİAAR, f. 24, op. 1, d. 362.
• Karta Paspredeleniye Vsego Naseleniye Zakavkazskogo Kraya po Narodnostyam, sostavlennoye Y.Kondratenko. Rossiyskiy Gosudarstvennıy Voenno İstoriçeskiy Arhiv (RGVİA), f. 414, op. 1, d. 307
• Kavkazskiy Kalendar na 1848 god. (1847). Tiflis: Tipografiya kantselyarii Kavkazskogo namestnika.
• Kavkazskiy Sbornik. (1901). T. 22. Tiflis: İzdavayemıy po ukazaniyu Yego İmperatorskogo Veliçestva Glavnokomanduyuşago Kavkaskoyu Armieyu O Vnutrennom Ustroyenii Kubinskoy Provintsii. AVPRİ, Snoşeniye Rossii s Persiey, f. 77, op. 7, d. 159.
• PSZPİ (Polnoye Sobraniye Zakonov Rossiyskoy İmperii). (1850). t. 42, ç.2: Sankt Petersburg: Peçatano v Tipografii II Otdeleniya Sobstvennoy Yego İmperatorskogo Veliçestva Kantselyarim.
• RGADA (Rossiyskiy Gosudarstvennıy Arhiv Drevnih Aktov), f. Yermolovıh, d. 317.
• RGVİA (Rossiyskiy Gosudarstvennıy Voyenno İstoriçeskıy Arhiv), f. 846, op. 16, d. 18474, ç.II.
• RGVİA, f. 846, op. 16, d. 18486.
• RGVİA, f. 846, lis. 16, d 18494.
• Sbornik Materialov Dlya Opisaniya Mestnostey i Plemyon Kavkaza (SMOMPK), (1929). vıp. 46, Mahaçkale: İzdaniye Upravleniya Kavkazskogo uçebnogo okruga.
• Serebrov, A. (1796). “İstoriko-etnografiçeskoye Opisaniye Dagestana”. RGVİA, f. 846, op. 16, d. 18474, ç.II.
• Simonoviç, F. (1796). “Opisaniye Yujnogo Dagestana”. RGVİA, d. 846, op. 16, d. 18474, ç.I-II.
• Statistiçeskoye Opisaniye Borçalinskoy Distantsii (sostavil Kotsebu), RGVİA, f.846, op. 16, d. 18506.
• Statistiçeskiya Opisaniya Şamşadilskoy i Kazahskoy Distantsii (sostavil Kotsebu), RGVİA, f.846, op. 16, d. 18506.
• Statistiçeskiye Svedeniya o Çarskih Vladeniyah (sobrannıye polkovnikom Kotsebu) 1825 g. RGVİA, f. 846, op. 16, d. 18498.
• SPb, filial Arhiva RAN, f.99, op.2, d. 41.
• Araştırma Eserler
• Gurko-Kryajin, V. (2003). “Kratkaya İstoriya Persii”. İstoriya İrana. Kiyev-Moskova: Alternativa – Yevrolints, s.50-133.
• İskenderova, M. (1999). Bakinskoye Hanstvo. Baku: Çaşıoglu.
• Junior, J. (2004). Unudulmuş Kahramanlar (Farsçadan tercüme Alibala Hacızade, Şahin Fazil), Bakü.
• Memmedova, İ. (2011). Rusya İle İran Arasında Azerbaycan (Lenkeran Hanlığı), Aktaran Sebahattin Şimşir, İstanbul: İQ Kültür Sanat Yayıncılık.
• Memmedova, İ. (2015). “Rusya ve İran’ın 19. Yüzyılın İlk Yarısındaki Kafkasya Politikaları” Yeni Türkiye, (81), Kafkaslar özel sayısı – XI, Ankara, Temmuz-Aralık: 551-562.
• Memmedova, İ. (2017). İrevan Hanlığının Ahalisi. Bakü: Azerbaycan Tarihçileri İctimai Birliği.
• Mustafazade, T. (2005). Guba Hanlığı. Bakü: Elm.
• Şimal – Garbi Azerbaycan Tarihi (2011), Bakü: Şerg – Gerb.