Yakın ve Orta Doğu’da Mezhepsel Çatışmaların Çözümü Bakımından Nâdir Şah Afşar’ın Faaliyetleri ve Necef Komisyonu

Yıl 2020, Cilt: 1 Sayı: 2, 186 - 198, 31.12.2020

Osman Kimya Cavid Qasımov Uğur Gök

Öz

İran’da coğrafyasında kurulan Türk Devletleri Osmanlı Devleti’ni kendileri için siyasî bir rakip olarak görmüşler ve bu minvalde uzun seneler süren mücadelelere girişmişlerdir. XVIII. asrın ilk yarısında İran Şah’ı olan Nâdir Şah Afşar döneminde de bu mücadeleler devam etmiştir. Her ne kadar mücadelelerle geçse de bu iki İslam ülkesi arasında diyalog faaliyetleri de bu dönemde başlamıştır. Nâdir Şah kendi döneminde Osmanlı Devleti ile geçmişten gelen mevcut sorunların, özellikle mezhepsel sorunların hal olması için birtakım faaliyetlerde bulunmuştur. Şiî-Sünni yakınlaşması noktasında çalışmalar yaparak Caferiliğin beşinci mezhep olarak Osmanlı Devleti tarafından tanınması ve bu doğrultuda İslam birliğini sağlama teşebbüsünde bulunmuştur. Caferiliğin beşinci ehl-i sünnet mezhep sayılması ve bu mezhepler arasındaki ihtilaflı meseleleri çözüme kavuşturmak için döneminin sonuna kadar bu çabalarını sürdürmüştür.
Nâdir Şah, Osmanlı Devleti egemenliğinde olan ve aynı zamanda Şiî mezhebi itikadı için kutsal bir bölge durumunda olan Necef kentinde bir konferans tertip etmek için girişimlerde bulunmuştur. Safevî Hanedanlarının takip ettiği Şiî mezhebinin uygulamalarının sonlandırılmasını ve Caferî mezhebinin benimsenmesini arzu etmekteydi. Ayrıca Sünni ve Şiîlerin mezheplerinin birlik halinde olmasını İslam âlemi için bir gereklilik olarak görmekteydi. Gayretleri neticesinde Necef’te Sünni ve Şiî âlimlerden oluşan bir kurul toplamayı başarır. Necef’te kurulmasına vesile olduğu kurul bu amaçlar doğrultusunda kararlar almış ve bu kararları Osmanlı Devleti’nin gönderdiği temsilci dahi tüm üyeler imzalamış olsa da, bu kurulda alınan kararlar uygulama alanı bulamamıştır. Bu çalışmada Nâdir Şah Afşar döneminde Osmanlı ve İran arasındaki dinî ve siyasî ilişkilerine değinmeye çalışılacak. Tabi bununla Necef Komisyonunun toplanması, burada alınan kararlar ve bu dönem itibariyle bu komisyonun iki devlet açısından meydana getirdiği etkiler dile getirilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Nadir Şah Afşar, I. Mahmud, Osmanlı-İran İlişkileri, Beşinci Mezhep

Nadir Shah Afşar’s Actions and Necef Commission with Respect to Re-solution of Sectarian Conflicts in the Near and Middle East

Öz

The Turkic states that were established in the Iranian geography viewed the Ottoman Empire as the biggest political rival. Therefore, long-lasting struggles between the two states became more likely. The struggles continued under the rule of Iranian Shah, Nadir Shah Afşar (1736-1747). Nevertheless, bilateral relations between the two states became more dynamic during the same period. Nadir Shah was determined to make at-tempts to solve the sectarian problems coming from the past. One of such attempts was making the Shi’ite-Sunni rapprochement and Islamic unification possible by convincing the Ottomans to recognize the Caferism as the fifth sect. This attempt led to a series of negotiations between the Ottoman Empire and Iranian states. Nadir Shah attempted to organize a conference in Necef which was under Ottoman rule and a holy place for the Shi’ite faith. Nadir Shah’s goal was to make Caferism as the official sect of the Safavid Dynasties by putting an end to the existing practices of the Shi’ite faith. In addition, he viewed the sectarian unity between Sunnis and Shi’ites as a necessity for the Islamic world. As a result of his efforts, a council of Sunni and Shi’ite scho-lars was convened in Necef. However, the unanimously approved decisions taken by the council were never implemented. This study attempts to shed a light on the political and religious problems between the Otto-man Empire and Iran during the reign of Nadir Shah Afşar. What is more, this study will also elaborate on Na-dir Shah Afşar’s life and attempts, gathering of the Necef Commission, the decisions taken by that Commis-sion, and the importance of this Commission with respect to impacts it created for the two states.

Anahtar Kelimeler

Nadir Shah Afshar's, Mahmud I, Ottoman Iranian Relations, The Fisfth Sect, Najaf Commision

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi
• Hatt-ı Hümayunlar, Numara: 4/126; 5/151-136; 6/193-195-198; 812/37244
• Mühimme Defterleri, Numara: 111, 139, 151, 152
• Cevdet Hariciye, Numara: 131/6528.; 95/4702
• Cevdet Maliye, Numara: 775/31650
• III. Numaralı Nâme-i Hümâyûn Defteri, I. Mahmud-Nadir Şah Mektuplaşmaları, Başbakanlık Dev-let Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, İstanbul 2014.
• Tetkik Eserler
• Aktepe, M., Nadir Şah’ın Osmanlı Padişahı I. Mahmud’a Gönderdiği Taht-ı Tâvus”, İstanbul Üni-versitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, Sayı: 28-29, İstanbul, 1975, 113-122.
• Arı, S., Osmanlı Arşiv Kaynakları lşığında Nadir Şah - I.Mahmut Dönemi Ehl-i Sünnet-Şii Diyaloğu, Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı, (Basılmamış Doktora Tezi), Şanlıurfa, 2001.
• Atâullah-i Hasânî, “İranlı Tarihçilere Göre Osmanlı-İran İlişkilerindeki Krizin Nedenleri (968-1049/1577-1639)”, Tarihten Günümüze Türk-İran Sempozyumu, 16-17 Aralık 2002, Konya, ss. 15-33.
• Ateş, A., Osmanlı-İran Siyasi İlişkileri (1720-1747), Altınpost Yayınları, Ankara, 2002.
• Barthold, W., İslam Medeniyeti Tarihi, (İzah, Düzeltme ve İlavelerle Çev: Fuad Köprülü, Diyanet Yayınları, Ankara, 1977.
• Budak, A., Mustafa Nazif Efendi’nin İran Elçiliği ( 1746–1747), Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Trabzon, 1999.
• Çelenk, M., 16. Ve 17. Yüzyıllarda Safevî Şiîliği, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Ya-yımlanmamış Doktora Tezi, Bursa, 2005.
• Destârî Salih Tarihî, Patrona Halil Ayaklanması Hakkında Bir Kaynak, (Haz: Bekir Sıtkı Baykal), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1962.
• Ebû Sehl Nu’mân Efendi, Tedbîrât-ı Pesendîde, (Haz: İbrahim Savaş), Türk Tarih Kurumu, Anka-ra, 1990.
• Ebu’l-Berekât Abdullah b. Hüseyin el-Bağdâdî Süveydî, el-Hüccetü’l-Kat’iyye li İttifaki’l-Firaki’l-İslâmiyye, Matbaatü’s-Saade, Mısır, 1323.
• Efendiyev, O., Azerbaycan Safeviler Dövleti, Şerg-Qerb Yayınları, Bakü, 2007.
• Emecen, F., “Osmanlı Devleti’nin Şark Meselesi’nin Ortaya Çıkışı ilk Münasebetler ve İç Yansı-maları”, Tarihten Günümüze Türk-İran Sempozyumu, 16-17 Aralık 2002, Konya, ss. 33-49.
• Erdem, İ.- Mustafa Uyar, "Akkoyunlular-Akkoyunluların Tarih Sahnesine Çıkışı", Türkler Ansik-lopedisi, VI, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, ss. 873-881.
• Feridun Ahmed Bey, Münşeatü’s-Selâtin, I-II, İstanbul, 1275.
• Hakyemez, C., Osmanlı-İran İlişkileri ve Sünni-Şii İttifakı, Kitap Yayınevi, İstanbul, 2014.
• Hammer, B. J. V., Büyük Osmanlı Tarihi, I-XVII, (Çev: Mümin Çevik-Erol Kılıç), Üçdal Neşriyat, İs-tanbul, 1983.
• İzzi Süleyman Efendi, Tarihi İzzi, Matbaa-i Amire, İstanbul, 1199.
• Kalantarı, Y., Feth-Ali Şah Zamanında Osmanlı-İran Münasebetleri (1797-1834), (Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Ens), İstanbul, 1976.
• Karaca, B., “Sefevî Devleti‟nin Ortaya Çıkışı ve II. Bayezid Dönemi Osmanlı-Safevî İlişkileri”, Türkler Ansiklopedisi, IX, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, ss. 409-418.
• Karadeniz, Y., “İran ve Osmanlı Devleti Arasında Mezhebi İhtilafların Azaltılması ve İslam Birliği Teşebbüsleri (1555-1746), Asia Minor Studie-İnternational Journal Of Social Sciences, IV, Sayı: 8, Amasya, 2016.
• Katip Çelebi, Fezleke, II, İstanbul, 1287,
• Kimya, O., “Nadir Şah Afşar Dönemi Osmanlı-İran Münasebetleri İle İlgili Türkiye’de Yapılan Aka-demik Çalışmalar”, Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, İlkbahar 2018, V, Sayı: 14, ss. 48-66.
• Kütükoğlu, B., Osmanlı-İran Siyasî Münasebetleri (1578-1590), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1962,
• Minorsky, V., “Nâdir”, İA, IX, MEB Yayınları, İstanbul, 1964, ss. 21-31.
• Mirza Abbaslı, “Safevîlerin Kökenine Dair”, Belleten, XL, Sayı:158, Ankara, 1976.
• Mustafa Naîma Efendi, Tarih-î Naima, III, İstanbul, 1280.
• Mustafa Nuri Paşa, Netayic’ül-Vukuat, I-IV, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1979.
• Nevres, A., Tarîhçe-i Nevres, (Haz: Hüseyin Akkaya), Kitapevi Yayınları, İstanbul, 2004.
• Oruç Bey, Oruç Bey Tarihi, (Haz: Nihal Atsız), Tercüman Yayınları, İstanbul, 1973.
• Raşid Efendi, Râşid Tarîhî, (1070-1131/1660-1721), I-V, Matbaa-i Amire, Dersaadet, 1282.
• Saray, M., Türk İran İlişkileri, Atatürk Araştırma merkezi, 2006. Sertoğlu, M., Mufassal Osmanlı Tarihi, V, Türk Tarih Kurumu Yayınları, İstanbul, 1962.
• Solak-Zâde Mehmed Hemdemî, Solak-Zâde Tarihi, II, (Haz: Vahid Çubuk), Kültür Bakanlığı Yayın-ları, Ankara, 1989.
• Sümer, F., Safevi Devleti'nin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü, Türk Tarih Ku-rumu Yayınları, Ankara, 1999.
• Şem’dânî-Zâde Fındıklılı Süleyman Efendi, Mür’i’t Tevârih, I, İstanbul Edebiyat Fakültesi Yayınla-rı, (Haz: M. Münir Aktepe), İstanbul, 1976.
• Tacbahş, A., İran der Zaman-ı Safevîyye, Tebriz, 1340.
• Tansel, S., Fatih Sultan Mehmet’in Siyasî ve Askerî Faaliyeti, Milli Eğitim Yayınları, İstanbul, 1999.
• Tekindağ, Ş., “Yeni Kaynak ve Vesikaların Işığı Altında Yavuz Sultan Selim’in İran Seferi”, İstan-bul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, XVII, Sayı: 22, İstanbul, 1968, ss. 65-70.
• Tekindağ, Ş., “Şah Kulu Baba Tekelü isyanı”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, Sayı: 3, (Aralık 1967), ss. 34-39.
• Uluçay, Ç., “Yavuz Sultan Selim Nasıl Padişah Oldu” Tarih Dergisi, VI/ Sayı: 9, İstanbul 1959, ss. 61-74.
• Unat, F. R., Osmanlı Sefirleri ve Sefaretnameleri, Türk Tarih Kurumu Yaınları, Ankara ,1992.
• Uzunçarşılı, İ. H., Osmanlı Tarihi, IV, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1982.
• Yinanç, M. H., "Akkoyunlular", İA, I, MEB Yayınları, İstanbul, 1978, ss. 251-270.
• Yücel, Y. - Ali Sevim, Klâsik Dönemin Üç Hükümdarı Fatih-Yavuz-Kanuni, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1991,