Türk Kaçar Hanedanlığı Döneminde Ermeni Asıllı bir Reformist; Mirza Malkum Han

Yıl 2020, Cilt: 1 Sayı: 2, 132 - 149, 31.12.2020

Oğuzhan İmamoğlu

Öz

Mirza Malkum Han(1833-1908), Avrupa’da uzun yıllar eğitim almış, Avrupa’daki siyasi ve sosyal gelişmeleri yakından takip etmiş ve XIX. yüzyıl İran’ın en önemli fikir adamlarından birisi olmuştur. Ülkesine döndükten sonra mevcut siyasi otoriteye yön vermesi ve rehberlik etmesi için birçok risale kaleme almıştır. Bu risalelerinde İran’da zaten var olan ıslahat fikirlerinin nereden ve ne şekilde cereyan etmesi gerektiği konusunda çözüm önerileri sunmuştur. Ermeni asıllı bir aileden İran’da dünyaya gelen Malkum Han, Avrupa’daki eğitim sürecinin ardından ülkesine dönmüş ve kısa sürede kendisini fark ettirerek, “Mirza, Prens, Nazım’ud-devle” unvanlarıyla Kaçar Hanedanlığı devlet kademelerinde önemli görevlere yükselmiştir. Avrupa’da ve Osmanlı Devletinde edindiği izlenimler sonrasında askerî, iktisadî, hukukî ve toplumsal konularla ilgili birçok risale ve eser kaleme almıştır. İran’a ilk telgraf makinesinin getirilmesini ve işletilmesini sağlayan kişi olmuştur. Ayrıca “feramuşhane/feramason” isimli mason teşkilatını tesis etmiş ve İran’daki “ilk reformist faaliyetleri” başlatmıştır. Osmanlı Devletindeki yenileşme sürecinden etkilenerek “Tanzimat” düşüncesini İran’da kullanan ilk kişi olmuştur. Malkum Han, hayatı boyunca Müslüman gibi yaşamış/görünmüş ve dönemin Şii din adamları ile de fikri çatışmalara girmiştir. Hazırladığımız bu makalede, fikirleri ile 1906 İran Meşrutiyet hareketlerine yön veren en önemli siyasi aktörlerden birisi olan Malkum Han’ın hayatı ve siyasi kişiliğini inceledik. Çalışmamızın İran’daki reform hareketlerinin anlaşılabilmesine katkı sunacağı kanaatindeyiz.

Anahtar Kelimeler

Malkum Han, Kaçarlar, İran Meşrutiyeti, Feramuşhane, Risale

A Reformist of Armenian Origin During the Turkish Qajar Dynasty; Mirza Malkum Khan

Öz

Mirza Malkum Khan (1833-1908),one of the most eminent intellectual of Iran during 19 th siecle, was educated for many years and witnessed social and political decelopments closely in Europe. He wrote many treatises to guide the goverment of that time after he had returned to his homeland. In these treatises, he offered solutions about the way and the source of existing reform ideas in Iran. Malkum Khan, born in a Armanian family, returned to homeeland after his education period in Europe and was notified swiftly significant promotions in goverment whit the title of “Mirza, Prens, Nazım’ud-devle” during Qajar dynasty. He published many treatises on military, economic, law an social issues under the effect of his own impressions he got from Ottoman Empire and Europe. He became the first man who brings and operates telegraph in Iran. In addition, He established the Masonic Organisation “feramushhane, feramason” and trigerred the first reformist activities in Iran. He was also the first person claiming “Tanzimat” concept with the inspiration of “the renovation era of Ottoman Empire” in Iran. In all his life, Malkum Khan lived and was seen like a Muslim and had intellectual conflicts with the Shia clergy of his own era. In this article, we have examined the life and political personelity of one of the most important political actors, Malkum Khan who guided the Iranian Instutional Movement in 1906. We believe that our study is beneficial to understand reformist movements in Iran.

Anahtar Kelimeler

Iran, Qajar, Mirza Malkum, Resales

Kaynakça

• Acudânî, M. (1382). Meşrute-i İranî. 1. Tahran: Akhteran.
• Âdemiyet, F. (1356). Endişe-i Terakki ve Hükümet-i Kanun Asr-ı Sipahsalar. 2. Tahran: Harezmi.
• Ahmedî, H., Tahmasbî, N. H. (1397). Kanunhahi (Şekilgiri Mefhum Nazm) der Endişe-i Ruşenfikrân-ı İran Sidde-i Nuzdehum. Mecelle-i Siyaset-i Pejuhî, 9, 120-129.
• Algar, H. (1973). Mirza Malkum Khan, Study in the History of Iranian Modernism. London: Unıversıty Of Calıfornıa Press.
• Asil, H. (1396). Resaleha-yı Mirza Melkum Han Nazım’ud-devle. Tehran: Neşrî Ney.
• Aykun, İ. (1995). Erzurum Konferansı (1843-1847) ve Osmanlı –İran Hudut Antlaşması, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• Bolat, G. (2013). Mirza Taki Han (Emir Kebir) ve Reformları. Belleten, 127(278), 151-183.
• Hâirî, A. (1368). Tarih-i Conbeşha ve Tekapuy-i Feramasonari der Kişverha-yı İslamî. Meşhed: Astane-i Kuds Rızevi.
• Hakdar, A. (1396). Namehay-ı Mirza Malkum Han Nazım’ud-Devle, Başgâh-ı Edebiyat, Esnadı ez Meşruta-ı Pejuheşi der İran, 13, Tahran.
• Kanberî, F.A. (1393). Teceddütgeray-ı der İran-ı Muasır; Endişe-i Mirza Malkum Han Nazım’ud-devle. Costarhay-ı Siyasi-yi Muasır, Pejuheşgâh-ı Ulûm-u İnsanî ve Mutalaat-ı Ferhengî, 3, 131-150.
• Kirmanî, M. N. (1371). Bidâr-ı İran. 1, Tahran: Emirkebir, 1371.
• Nasrî, A. (1386). Ruyaruyi ba Teceddüd. Tahran: İlim.
• Necmi, N. (1368). Fatiḥ-i Harat: Sulṭan Murad Mirza Ḥusâm’us-Salṭan. Tahran: Gülşayî.
• Nevrayî, F. (1352). Tahkik der Efkâr-ı Mirza Malkum Han Nazımuddevle. 1. Tahran: Franklin.
• Rain, İ. (1353). Mirza Malkum Han, Zindegi ve Kuşeşha-yı Siyasi O. 2. Tahran: Franklin Press.
• Sasani H. M.(1338). Seyasetgeran-ı Devre-i Kaçar, Tahran: Babek.
• Tabatabai, M. M. (1327). Mecmua-ı Asar-ı Mirza Melkum Han. Tahran: Heyderi.
• Ustadî, K. (1391). Malkum Han ve Hutut-u Âdemiyet. Peyam-ı Baharistan, 15, 592-612.