Klasik Dönem Osmanlı Devlet Teşkilatında Sancak Biriminin İdarȋ Yapısı ve İşleyişi

Yıl 2021, Cilt: 2 Sayı: 1, 44 - 62, 30.06.2021

Uğur Gök Cavid Qasımov Osman Kimya

Öz

Tüm devletler yönetim sistemine bağlı olarak hâkim olduğu toprakları belirli idarî alanlarına ayırmıştır. Os-manlı Devleti de ilk zamanlarında subaşılık kavramıyla anılan iki bölgeye, onun altında da iki vilâyete ayrıl-mış durumdaydı. O dönemlerde sancak beyleri, Osmanlı’daki subaşılarından daha üstün durumda değildi. Her ikisi de eşit pozisyonda olan idarecilerdi. Osmanlı Devleti İlhanlılar’la bağını zayıflatıp başarılı şekilde fetihlerde bulunarak toprak kazandıkça, idarî yapısı da bununla birlikte değişti ve güçlendi. Zaman içerisinde Türkmen beyliklerini kendisine bağlamaya başladı. Askerî bir terim olarak kullanılan sancak, Osmanlı Devle-ti’nin timar sistemi içinde bir gelir parçasını belirtmektedir. XV. yüzyılda, Osmanlı Devleti’nin hâkimiyet ala-nı büyüdükçe, sancak da burada bulunan timarlı askerlerin olduğu yerleri tanımlamak amacıyla, yani idarî bir yer şeklinde yaygınlaşmaya başlamıştır. Osmanlı Devleti’nin sınırlarını genişletmesi sancağa idarî bir anlam kazandırmış olsa da, sancaklar Osmanlı’nın büyümesine birçok farklı alanda büyük katkı sağlayarak yardım-cı olmuştur. Eyaletlerin bir alt basamağı durumunda olan sancaklar, o dönemlere bakılırsa, o toprakların eski sahipleri olan beyliklerin sınırlarıyla belirlenmiştir. Yapılan bu hudud ayrımları, beyliklerin Osmanlı Devle-ti’yle birleşmesini kolaylaştırmış, devletin iç sorunlarla uğraşmasının önüne geçmiş, fetihlere adapte olacak askerî gücü meydana getirmiştir. Bu çalışmamızda Osmanlı Devleti’nin sancak teşkilatını genel hatlarıyla ele alarak incelemeye çalışmış bulunmaktayız.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Taşra Teşkilatı, Sancak, İdare, Subaşı, Eyalet.

Administrative Structure and Functioning of the Sanjak Unit in the Ottoman State Organization in the Classical Period

Öz

All states have divided their territories into certain administrative areas depending on the management sys-tem. In the early days, the Ottoman Empire was divided into two regions called subash and under it two pro-vinces. At that time, the banner leaders were not superior to their superiors in the Ottoman Empire. They we-re both in an equal position. As the Ottoman Empire weakened its bond with İlhanlı and successfully conque-red and gained land, its administrative structure changed and strengthened with it. Over time, he began to connect the Turkmen principalities to him. Used as a military term, the sanjak refers to a piece of income wit-hin the grooming system of the Ottoman State. In the 15th century, as the Ottoman Empire's dominance area grew, the sanjak began to spread in the form of an administrative place, in order to identify the places where the groomed soldiers were located. Although the expansion of the borders of the Ottoman Empire added ad-ministrative meaning to the sanjak, the sanjaks also contributed to the growth of the Ottoman Empire in many different areas. The sanjaks, which are in the state of a lower step of the states, were determined by the boun-daries of the principalities, the former owners of those lands. These border separations made it easier for the principalities to unite with the Ottoman State, preventing the state from dealing with internal problems, and created a military force that would adapt to conquests. In this study, we have tried to examine the sanjak or-ganization of the Ottoman State in general terms.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, provincial organization, sanjak, administration, subash, state

Kaynakça

• Afyoncu, E. (2010), 1000 Soruda Osmanlı İmparatorluğu, XI, İstanbul.
• Akdağ, M. (1958), “Celâlî Fetreti”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi,16, Ankara.
• Akdağ, M. (1963), Büyük Celâli Karışıklıklarnın Başlaması, Ankara Üniversitesi Yay., 29, Erzurum.
• Akdağ, M. (1995), Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası “Celali İsyanları” Cem Yay., İstanbul.
• Akdağ, M. (1977), Türkiye’nin İktisadi ve İçtimai Tarihi, C. I, İstanbul.
• Akgündüz, A. (1992), Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri, C. IV, İstanbul.
• Aşıkpaşazâde (1949), Tevârih-i Ậl-i Osman, Haz. Nihal Atsız Çiftçioğlu, Türkiye Yay., İstanbul.
• Aynî Âli Efendi (1280), Kavânî-ni Ậl-i Osman der-Hülâsa-i Mezâmîn-i Defter-i Dîvân, İstanbul.
• Barkan, Ö. L. (2009), “Timar”, İA, XIII/I, s. 286-333.
• Barkan, Ö. L. (1943), “XV ve XVI. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğu’nda Ziraî Ekonominin Hukukî ve Malî Esasları”, Kanunlar, I, İstanbul.
• Baykara, T. (1988), Anadolu'nun Tarihi Coğrafyasına Giriş, I, Ankara.
• Baykara, T. (1997), Osmanlı Devleti’nin İdari Taksimatı – Eyalet ve Sancak Tevcihatı, Ceren Yay., Elazığ.
• Baykara, T. (1992), Osmanlılarda Medeniyet Kavramı ve Ondokuzuncu Yüzyıla Dair Araştırma-lar, Akademi Yay., İzmir.
• Bayraktar, M. (2006), İdris-i Bitlisi - Kutlu Müderris, Biyografi Yay., İstanbul.
• Bülbül, Z. (2009), Osmanlı Müesseseleri ve Medeniyeti Tarihi, Nobel Yay., Ankara.
• Çelebi, E. (2010), Seyahatnâme, Haz. Seyit Ali Kahraman - Yücel Dağlı, YKY, İstanbul.
• Çelebi, K. (2013), Cihannüma, Haz. Bekir Karlığa- Said Öztürk, Türk Dünyası Vakfı Yay., İstanbul.
• Deny,J., “Sancak”, İA, X, s.186-189.
• Doğru, H. (1990), Osmanlı İmparatorluğu’nda Yaya-Müsellem-Taycı Teşkilatı (XV. ve XVI. Yüzyıl-da Sultanönü Sancağı), Eren Yay., İstanbul.
• Duman, H. (1982), Osmanlı Yıllıkları, İslam Tarihi Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi, İstanbul.
• Emecen, F. M. (1999), “Osmanlı Taşra Teşkilatının Kaynaklarından 957-958 ( 1550-1551) Tarihli Sancak Tevcih Defteri”, TTK Belgeler, XIX/23, s. 53-121.
• Emecen, F. M. (2003), İlk Osmanlılar ve Batı Anadolu Beylikler Dünyası, İstanbul.
• Eroğlu, H. (2004), Osmanlı Devletinde Şehzadelik Kurumu, İstanbul.
• Gökbilgin, M. T. (1997), Osmanlı Müesseseleri Teşkilâtı ve Medeniyeti Tarihine Genel Bir Bakış, Edebiyat Fakültesi Yay., İstanbul.
• Göyünç, N. (1975), “Kanuni Devri Başlarında Güneydoğu Anadolu'”, Atatürk Konferansları, 1971-1972, Ankara.
• Gündüz, T. (2017), Osmanlı Teşkilat Tarihi El Kitabı, Editör: Tufan Gündüz, İstanbul.
• Halaçoğlu, Y. (1993), Osmanlılar da Hakimiyet Anlayışı, D.G.B.İ.T, XII, İstanbul.
• Halaçoğlu, Y. (1991), XIV- XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı, Ankara.
• İlgürel, M. (2005), “Levent”, DİA, C. 27, İstanbul, s. 150.
• İnalcık, H. (1967), “Adâletnâmeler”, Belgeler, II/4, s. 49-145.
• İnalcık, H. (2018), Osmanlı İdare ve Ekonomi Tarihi, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., Ankara.
• İnalcık, H. (2019), Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ 1300-1600, Çev. Ruşen Sezer, Kronik Yayın-ları, İstanbul.
• İpşirli, M., Klasik Dönem Osmanlı Devlet Teşkilatı, Osmanlı Devleti Tarihi, I, Editör: Ekmeleddin İhsanoğlu, İstanbul, 1999.
• Karatepe, Ş. (2004), Osmanlı Siyasî Kurumları (Klasik Dönem), İz Yay., İstanbul.
• Kazıcı, Z. (2017), Osmanlı’da Toplum Yapısı, Kayıhan Yay., İstanbul.
• Kılıç, O. (1999), “Yurtluk-Ocaklık ve Hükümet Sancaklar Üzerine Bazı Tespitler”, Sayı: X, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, s.119-137.
• Koçibey, (2008), Koçi Bey Risaleleri, Haz. Seda Çakmakçıoğlu, Kabalcı Yay.
• Koçibey, (1939), Risâle, Vakit Yay., İstanbul.
• Köprülü, M. F., “Bayrak”, İA, C. II, s.401-403.
• Kunt, M. (1978), Sancaktan Eyalete, 1550-1650 Arasında Osmanlı Ümerası ve İl İdaresi, İstanbul.
• Kütükoğlu, M. S. (1991), Lütfi Paşa Âsafnâmesi (Yeni Bir Metin Tesisi Denemesi), Edebiyat Fakültesi Yay., İstanbul.
• Lütfi Paşa, (2017), Asafnâme, Haz. Ahmet Uğur, Büyüyen Ay Yay., İstanbul.
• Neşri, (1987), Kitab-ı Cihannüma, C. I, Ankara.
• Orhonlu, C. (1990), Osmanlı İmparatorluğunda Derbend Teşkilâtı, Eren Yay., İstanbul.
• Öz, M. (2019), Kanun-ı Kadimin Peşinde Osmanlı’da Çözülme ve Gelenekçi Yorumcular, Dergâh Yay., İstanbul.
• Özcan, A., “İdris-i Bitlisi”, DİA, C. XXI, s.488.
• Özcan, A. (2005), “Sekban” DİA, C. 36, İstanbul, s. 327.
• Pakalın, M. Z. (1993), Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. II-III, İstanbul.
• Saydam, A. (2017), Osmanlı Medeniyeti Tarihi, Kitabevi Yay., İstanbul.
• Sertoğlu, M. (2015), Osmanlı Tarih Lügatı, Kurtuba Yay., İstanbul.
• Şahin, İ. (2009), “Sancak”, DİA, C. XXXVI, s. 97-99.
• Şahin, İ. (1997), “XV ve XVl. Yüzyıllarda Osmanlı Taşra Teşkilatının Özellikleri”, XV ve XVI. Asırla-rı Türk Asrı Yapan Değerler, İstanbul, s. 233-258.
• Şirin, V. (2002), Siyâsî ve Kültürel Osmanlı Tarihi, Marifet Yay., İstanbul.
• Taneri, A. (1978), Osmanlı Devleti'nin Kuruluşu ve Gelişmesi Döneminde Hükümdarlık Kurumu-nun Gelişmesi ve Saray Hayatı Teşkilatı, Ankara.
• Temel, R. (2019), 111 Numaralı Mühimme Defterinin 168.-337. Sayfalarının Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi, Artvin Çoruh Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yüksek Lisans Tezi), Artvin.
• Uğur, A. (2017), “Âsaf-nâme-i Vezir Lütfi Paşa”, İslam İlimler Enstitüsü Dergisi, C. IV, Ankara, s. 243-258.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1937), Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri (Sîyasî, İdarî, Fîkrî, Îktîsadî Hayat; İlmî ve İçtimaî Müesseseler; Halk ve Toprak, TTK Yay., Ankara.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1988), Osmanlı Devlet Teşkilatına Medhal, Ankara.
• Ünal, M. A. (1991), “XVI. Yüzyılda Mazgird, Pertek, Sağman Sancakbeyileri –Pir Hüseyin Bey Oğulları”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM) , Ankara, s. 240-248.
• Ünal, M. A. (1991), “XVI. Yüzyıl Sonlarında Bir İltizam Sözleşmesi, Tarih İncelemeleri Dergisi, VI, İzmir, s. 59-77.
• Ünal, M. A. (1997), Osmanlı Müesseseleri Tarihi, Isparta.
• Ünal, M. A. (1989), XVI. Yüzyılda Harput Sancağı, (1518-1566), Ankara.
• Yücel, Y. (1977), “XVI-XVII. Yüzyıllarda Osmanlı İdari Yapısında Taşra Ümerasının Yerine Dair Düşünceler”, Belleten, XLI/163, s. 498-499.
• Yücel, Y. (1974), “Osmanlı İmparatorluğunda Desantralizasyona Dair Genel Gözlemler”, Belleten, XXXVIII/152, s. 666.
• Yüksel, H. (2010), 86 - Numaralı Mühimme Defteri - Transkripsiyon, Özet ve Değerlendirme, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yüksek Lisans Tezi), Ankara.