DİVANÜ LÜGÂTİ’T-TÜRK’TE KIPÇAKÇA OLARAK KAYDEDİLEN DİL MALZEMESİNİN BUGÜNKÜ KIPÇAK LEHÇELERİNDEKİ DURUMU

Yıl 2015, Cilt: 1 Sayı: 5, 261 - 278, 30.06.2015

Onur Balci

Öz

Türk
dilinin ilk sözlüğü olan ve Araplara Türkçe öğretmek için yazılan Divanü
Lügâti’t-Türk pek çok yönden öneme sahiptir. Hem ilk sözlük olması açısından
hem Türk dilinin sözlü kaynaklarının yazıya geçirilmesi açısından hem de XI.
yüzyılda Türk lehçelerinin durumunu göstermesi açısından Divanü Lügâti’t-Türk
eşsiz bir kaynaktır. Kitabın yazarı Mahmûd el-Kâşgarî sözlüğüne aldığı bazı
sözcüklerin o zamanki Türk lehçelerine ait olduğunu belirtmiştir. Bu
lehçelerden biri de Kıpçakçadır. Kâşgarlı Mahmud, Kıpçakçanın dil bilgisi
özelliklerini vermiş ve bazı sözcüklerin Kıpçakça olduğunu ifade etmiştir. Bu
çalışmada Divanü Lügâti’t-Türk’te Kıpçakça olarak kaydedilen dil malzemesinin
çağdaş Kıpçak lehçelerindeki durumu incelenmiştir. Bugün yaşayan ve yaşamayan
sözcükler tespit edilmiştir. Sözcüklerin incelenen lehçelerdeki durumunun
yanında bazı sözcüklerle ilgili açıklama ve yorumlamalar yapılmıştır.

Sonuçta
Divanü Lügâti’t-Türk’te Kıpçakça olarak kaydedilen bazı sözcüklerin bugünkü
Kıpçak lehçelerinde yaşadığı bazılarının yaşamadığı tespit edilmiştir. Bazı
sözcüklerin ses değişikliğine bazı sözcüklerin anlam değişikliğine uğradığı
belirlenmiştir. Bununla birlikte Kâşgarlı Mahmud’un Kıpçakça olarak kaydettiği
sözcüklerin büyük çoğunluğu çağdaş Kıpçak lehçelerinde mevcuttur.

Anahtar Kelimeler

Divanü Lügâti’t-Türk, Kıpçakça, çağdaş Kıpçak lehçeleri

Kaynakça

• ATALAY Besim (2006). Divanü Lügat-it-Türk (Çeviri), I.-II.-III.-IV. ciltler, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• CLAUSON S. Gerard (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford: Oxford University Press.
• DANKOFF Robert (2007). Dîvânü Lugâti’t-Türk, Çeviri ve Düzenleme: Serap tuba Yurteser, Seçkin Erdi, İstanbul: Kabalcı Yayınevi,.
• KARAHAN Akartürk (2013). Dîvânu Luġati’t-Türk’e Göre XI. Yüzyıl Türk Lehçe Bilgisi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları,.
• KaTTS: ÖNER Mustafa (2009). Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KBLS: NEMETH Gyula (1990). Kumuk ve Balkar Lehçeleri Sözlüğü, Çev. Kemal Aytaç, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• KITS: Çıngız Aytmatov Atındagı Til Cana Adabiyat İnstitutu (2010). Kırgız Tilinin Sözdügü, Bişkek: Avrasya Press.
• KMTS: TAVKUL Ufuk (2000). Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KTİTS: BURALKIULI Mustapa (2008). Kazak Tiliniŋ Tüsindirme Sözdigi, Almatı: Mektep.
• KTS: ORALTAY Hasan, YÜCE Nuri ve PINAR Saadet (1984). Kazak Türkçesi Sözlüğü, İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• KTTS: KOÇ Kenan, BAYNİYAZOV Ayabek ve BAŞKAPAN Vehbi (2003). Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Akçağ Yayınları.
• KuTS: PEKACAR Çetin (2011). Kumuk Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• LESSİNG Ferdinand D. (2003). Moğolca Türkçe Sözlük, I.-II. ciltler, Çev. Günay Karaağaç, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• SEVORTYAN E. V. (1974). Etimologiçeskiy Slovar Tyurkskix Yazıkov, Maskva: İzdatelstvo Navka.
• TOPRAK Funda (2003). “Divanü Lugati’t-Türk’te Kıpçakça Kaydıyla Verilen Kelimelerin Tarihi Kıpçak Söz Varlığı İçindeki Yeri” Türkoloji Dergisi, C. XVI., S. 2, s. 79-90.
• TRS: SSSR Fännär Akademiyası Kazan Til, Edebiyat Häm Tarix İnstututı (1966), Tatarça-Rusça Süzlek, Mäskäv: Sovetskaya Entsiklopediya Neşriyatı.
• YUD: YUDAHİN K.K. (1998), Kırgız Sözlüğü, c. I-II, Çev. Abdullah Taymas, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.