SAFAHAT’TA HAYATIN FARKLI HÂLLERİ YA DA SÖZLÜ KÜLTÜR ORTAMLARI

Yıl 2015, Cilt: 1 Sayı: 5, 350 - 369, 30.06.2015

Gülten Küçükbasmacı

Öz

1873’te İstanbul’da doğan ve 27
Aralık 1936’da vefat eden Mehmet Akif, döneminin problemlerine çareler aramış
bir şahsiyettir. Akif, “kendi ‘mâhiyyet-i rûhiyye’”miz kılavuzluğunda,  Batı’nın ilim, fen ve sanatı alınırken
kültürünün alınmaması gerektiği düşüncesindedir.  İlk kitabı 1911’de, son kitabı 1933’te
yayımlanan Safahat’taki şiirler
yazıldığı dönem itibariyle 1904’ten itibaren; 1908 II. Meşrutiyet’in ilanı,
Balkan Savaşları, Birinci Dünya Savaşı, Kurtuluş Savaşı ve Cumhuriyet’in
ilanıyla birlikte kuruluş yıllarına şahitlik etmiştir. Bir devletin dağılarak
yeni bir devletin kurulduğu bu dönem hızlı bir değişim ve dönüşümün yaşandığı
bir süreçtir. Hayatı ve hayatın çeşitli yönlerini
önemseyen Akif, sosyal muhtevalı eserler vermiş ve realist sanat
anlayışının prensipleriyle hareket ederken bir taraftan da bu süreçteki zengin
bir kültürel hayatı kayıt altına almıştır. Safahat’ta
yaşlı ve hasta ziyaretleri, mezarlık ziyaretleri, bayram ziyaretleri ve bayram
kutlamaları, namaz ve vaaz için camilere gidişler, düğün yemekleri, cenazeleri,
mevlitleri, mektebe giden çocukları; sokakları, meydanları, evleri, dükkânları,
kahvehaneleri, meyhaneleriyle 19. yüzyıl ve 20. yüzyıl başlarındaki İstanbul’u
karşımızda buluruz. Bu çalışmada, yazılı ortamın bir ürünü olan Safahat’taki sözlü kültür ortamları ele
alınmıştır. Safahat’ta, “Hayatın
Dönüm Noktalarıyla İlgili Gelenek-Görenekler”den “Çocukluk Çağı”, “Evlenme”,
“Ölüm” ile ilgili olarak âmin alayı, düğün, cenaze törenleri ve mevlit;
“Bayramlar, Törenler, Kutlamalar”la ilgili olarak bayram ve kandil tespit
edilmiştir. Ayrıca meyhane, kahvehane, ev, konak, oda, cami, mesire yeri gibi
sözlü kültür ortamı mekânlarıyla karşılaşılmıştır. Bu tespitler neticesinde
diyebiliriz ki; şair Safahat’ta
toplumsal belleği kayıt altına almış, sözlü kültürü yazılı kültür aracılığıyla
kayda geçirmiştir.

Anahtar Kelimeler

Mehmet Akif, Safahat, sözlü kültür, kültürel bellek, geçiş dönemleri, bayramlar, sözlü kültür mekânları

Kaynakça

• AÇIKGÖZ Namık (1994). Kahve Etrafında Teşekkül Eden Edebî Kamuoyu, XI. Türk Tarih Kongresi Ayrı Basım. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• AKSEL Malik (1971). “Kahve, Kahvehaneler”, Sanat ve Folklor, Ankara: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, s. 178-185.
• ____________ (2010). Anadolu Halk Resimleri, Haz.: Beşir Ayvazoğlu, İstanbul: Kapı Yayınları.
• AKTAŞ Şerif (1997). Ahmet Rasim’in Eserlerinde İstanbul, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• ___________ (2011). Edebiyat ve Edebî Metinler Üzerine Yazılar, Ankara: Kurgan Edebiyat Yayınları.
• ALVAN Türkân (2013). “Said Paşa İmamı Hasan Rıza Efendi’yi Anma Toplantısı” (Kitap, CD, Panel, Konser), 6 Nisan 2013 Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, İstanbul, FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, S: 2, s. 427-428.
• ARSLAN Ferhat (2012). “İstanbul’da Hıdrellez Geleneğinin Geçmişi, Bugünü ve Yarını: Ahırkapı Örneği”, Foklor/Edebiyat, S: 71, s. 201-235.
• ARTUN Erman (2012). Türk Halkbilimi, Adana: Karahan Kitabevi.
• ASSMAN Jan (2001). Kültürel Bellek, Çev.: Ayşe Tekin, İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• AYVERDİ Sâmiha (1977). İstanbul Geceleri, İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları.
• Balıkhane Nazırı Ali Rıza Bey (tarih yok). Bir Zamanlar İstanbul, Haz.: Niyazi Ahmet Banoğlu, İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser.
• BEN-AMOS Dan (2003). “Şartlar ve Çevre İçinde Folklorun Bir Tanımına Doğru”, Çev.: Metin Ekici, Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar, Haz.: Gülin Öğüt Eker ve diğerleri, Ankara: Millî Folklor Yayınları, s.31-35.
• BİRİNCİ Ali (2012). “Mahalle Mektebine Başlama Merasimi ve Mektep İlâhileri”, Mahalle/Sıbyan Mektepleri, Haz.: İsmail Kara ve Ali Birinci, İstanbul: Dergâh Yayınları, s. 24-43.
• BURKE, Peter (1996). Yeniçağ Başında Avrupa’ da Halk Kültürü, Çev.: Göktuğ Aksan, Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
• CANIM Rıdvan (1998). Türk Edebiyatı’nda Sâkînameler ve İşretnâme, Ankara: Akçağ Yayınları.
• CONNERTON Paul (1999). Toplumlar Nasıl Anımsar, Çev.: Alâeddin Şenel, İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• ÇADIRCI Musa (1997). Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• ÇAĞAN Kenan (2011). “Mehmed Akif’de Toplum: Ya da Şiirle Sosyoloji”, Ulustararası Mehmet Akif Ersoy Sempozyumu Bildiriler Kitabı, 12-13 Mart 2011, Haz.: Vahdettin Işık, İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi, s. 155-184.
• ÇIBLAK Nilgün (2002). “Anadolu’da Ölüm Sonrası Mezarlıklar Çevresinde Oluşan İnanç ve Pratikler”, Türk Kültürü, S: 474, s. 605-614.
• ÇOBANOĞLU Özkul (2000). Âşık Tarzı Kültür Geleneği ve Destan Türü, Ankara: Akçağ Yayınları.
• __________________ (2007). Âşık Tarzı Edebiyat Geleneği ve İstanbul, İstanbul: 3F Yayınevi.
• DEVELLİOĞLU Ferit (2010). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları.
• EAGLETON Terry (2004). Edebiyat Kuramı, Çev.: Tuncay Birkan, İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• EKİCİ Metin (2004). Halk Bilgisi, Ankara: Geleneksel Yayıncılık.
• ___________ (2005). Türk Eğlence Kültürü, Ankara: Akçağ Yayınları.
• ELÇİN Şükrü (1991). Anadolu Köy Orta Oyunları, Ankara: Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü Yayınları
• ERCİLASUN Bilge (2009). “Mehmet Akif ve Kader Meselesi”, I. Uluslararası Mehmet Akif Sempozyumu, 19-21 Kasım 2008, Burdur: Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Rektörlüğü, s. 135-143.
• ERGENÇ, Özer (1984). “Osmanlı Şehrindeki Mahalle’nin İşlev ve Nitelikleri Üzerine”, Osmanlı Araştırmaları IV, s. 69-78.
• ERSOY Mehmet Akif (1973). Safahat, Haz.: Ömer Rıza Doğrul, İstanbul: İnkılâp ve Aka Basımevi.
• ESKİ Mustafa (Haz.) (2008). Millî Mücâdele’de Mehmet Âkif Kastamonu’da, Ankara: Önder Matbaacılık.
• EVREN Burçak (1996). Eski İstanbul’da Kahvehaneler, İstanbul: Milliyet Yayınları.
• FAROQHI, Suraiya (2005). Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşam, Çev.: Elif Kılıç, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• GARİPER Cafer ve Yasemin KÜÇÜKCOŞKUN (2009). “Kendi Şiir Anlayışının Dışına Düşmüş Bir Şair: Mehmet Akif’in Poetik Görüşleri Işığında Sanatına Bir Bakış”, I. Uluslararası Mehmet Akif Sempozyumu, 19-21 Kasım 2008, Burdur: Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Rektörlüğü, s. 145-156.
• GÜNAY Umay (1995). “Ritüel ve Hıdrellez”, Millî Folklor, S: 26, s. 2-3.
• Güncel Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu,www. tdk.gov.tr/, (ET: 27.05.2015).
• HANKO Lauri (2006). “Ritüellerin Oluşum Süreci”, Çev.: Ruhi Ersoy, Millî Folklor, S: 69, s. 129-140.
• HATTOX Ralph S. (1998). Kahve ve Kahvehaneler, Çev.: Nurettin Elhüseyni, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• IŞIN Ekrem (1985). “19. Yüzyılda Modernleşme ve Gündelik Hayat”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, C.2, İstanbul: İletişim Yayınları, s.538-563.
• KAHRAMAN Âlim (2011). “Akif’in Safahat’ında Bir Semtin Profili: ‘Fatih’”, Ulustararası Mehmet Akif Ersoy Sempozyumu Bildiriler Kitabı, 12-13 Mart 2011, haz. Vahdettin Işık, İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi, s. 447-460.
• KAHRAMAN Seyit Ali (Haz.) (2010). Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi’nden Seçmeler, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• KAPLAN Mehmet (1991). “Süleymaniye Kürsüsünden Bir Parça”, Şiir Tahlilleri 1, İstanbul: Dergâh Yayınları, s. 172-177.
• KARA İsmail ve BİRİNCİ Ali (Haz.) (2012). Mahalle/Sıbyan Mektepleri, İstanbul: Dergâh Yayınları.
• KARABULUT Mustafa (2008). “Batılılaşma Açısından Tanzimat Dönemi Türk Romanı”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Elazığ.
• KAYA Doğan (1999). Anonim Halk Şiiri, Ankara: Akçağ Yayınları.
• KUDRET Cevdet (2007). Ortaoyunu 1. Cilt, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• KÜÇÜKBASMACI Gülten (2009). “Sözlü Kültür Ortamından Elektronik Kültür Ortamına Geçiş Sürecinde Kastamonu Halk Anlatıları”, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara.
• ______________________ (2012). “Halk Anlatısının Sözlü Kültür Ortamlarında Değişim ve Dönüşüm: Oda ve Konak”, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, S: 7/2 s.769-792, ANKARA/TURKEY.
• Mehmed Tevfik (1995). İstanbul’da Bir Sene, İstanbul: İletişim Yayıncılık.
• NUMAN İbrahim (1981). “Eski İstanbul Kahvehanelerinin İçtimaî Hayattaki Yeri ve Mimarisi Hakkında Mülahazalar”, Akademi Mecmuası, S: 10 (2), s. 57-74.
• NUTKU Özdemir (1997). Meddahlık ve Meddah Hikâyeleri, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• OKAY Orhan (1998). Mehmet Akif Bir Karakter Heykelinin Anatomisi, Ankara: Akçağ Yayınları.
• ONG J. Walter (1999). Sözlü ve Yazılı Kültür: Sözün Teknolojileşmesi, Çev.: S. Banon, İstanbul: Metis Yayınları.
• OZANOLU İhsan (1976). Kastamonu Kültür ve Folkloru: Ağa Konakları, Demirbaş No: 23104, (Etüd), Kastamonu Halk Kütüphanesi.
• ÖKSÜZCÜ Muhteşem (1962). “İstanbul Mesireleri”, Sümerbank, S: 12, s. 84-85.
• ÖRNEK Sedat Veyis (1971). Anadolu Folklorunda Ölüm, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• _________________ (1977). Türk Halkbilimi, Ankara: İş Bankası Kültür Yayınları.
• ÖZDEMİR Nebi (2005). Türk Eğlence Kültürü, Ankara: Akçağ Yayınları.
• RAPPAPORT Roy (1997). “Ritüel”, Çev.: Kürşat Korkmaz, Millî Folklor, S: 33, s. 106-111.
• ROUX Jean-Paul (1998). Türklerin ve Moğolların Eski Dini, Çev.: Aykut Kazancıgil, İstanbul: İşaret Yayınları.
• ______________ (1999). Altay Türklerinde Ölüm, Çev.: Aykut Kazancıgil, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• SANTUR Meltem Cingöz (2005). “Kastamonu Evlenme Âdetlerinin Halkbilimsel Açıdan İncelenmesi”, İkinci Kastamonu Kültür Sempozyumu Bildirileri, Ankara: Gazi Üniversitesi İletişim Fakültesi Basımevi, s. 389-397.
• TANSEL Fevziye Abdullah (1991). Mehmed Âkif Ersoy, Ankara: Mehmet Âkif Ersoy Fikir ve Sanat Vakfı Yayınları.
• Tarih ve Toplum (1985a). “Osmanlı Toplum Yaşayışıyla İlgili Belgeler-Bilgiler: Kahve-II”, S: 13, s.57-64.
• Tarih ve Toplum (1985b). “Osmanlı Toplum Yaşayışıyla İlgili Belgeler-Bilgiler: Kahve-III”, S: 14, s.16-23.
• TÜRKAN Kadriye (2009). “Safahat’ta Giyim Kuşamla İlgili Tespitler”, I. Uluslararası Mehmet Akif Sempozyumu, 19-21 Kasım 2008, Burdur: Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Rektörlüğü, s. 459-466.
• ÜNVER A.Süheyl (1963). “Türkiye’ de Kahve ve Kahvehaneler”, Türk Etnografya Dergisi V, (1962’den ayrı basım), Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• VARVAR Melek (2010). “Çankırı’da Kına, Nişan ve Düğün Geleneği”, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Ankara.
• YILDIRIM Dursun (2000). “Türk Sözel Kültüründe Süreklilik -Osmanlı Hanedanlığı Döneminden Cumhuriyete-”, Türkbilig, S: 1, s. 32-45.
• YILMAZ, Arif (2012). “Mehmet Akif Ersoy’un Şiirlerinde Halk Kültürü Ögeleri –Halk Edebiyatı Ögeleri-”, Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S: 17, s. 163-194.