TÜRKÇEDE {-(y)Xk} SIFAT-FİİL EKİNİN KULLANIMI VE İŞLEVLERİ

Yıl 2016, Cilt: 1 Sayı: 7, 233 - 244, 27.06.2016

Ceyhun Sarı

Öz

Sondan eklemeli bir dil olan Türkçenin sisteminde fiilimsiler ve özellikle sıfat-fiil ekleri, şekil, anlam ve dizim açısından önemli görevler üstlenmektedir. Türkçeye kıvraklık ve akıcılık kazandıran bu tür ekler, Türkçeyi diğer dillerden ayıran önemli yapılar olarak görülmektedir. Türkçede kullanılan sıfat-fiil eklerinin büyük bir kısmı Eski Türkçeden beri çeşitli lehçe ve ağızlarda yaşayarak günümüze kadar gelmiş, bir kısmı da ya kullanımdan düşmüş ya da yerini yeni oluşan sıfat-fiil eklerine bırakmıştır. Bu makalede, Eski Türkçe metinlerde karşılaşılan ancak daha sonra çeşitli anlam ve görev değişiklikleriyle kullanım alanı değişen, günümüzde ise bazı Türkiye Türkçesi ağızları ile ölçünlü dilde uzantıları görülen {-(y)Xk} sıfat-fiil eki üzerinde durulacaktır. Türk dili alanında yapılan çeşitli çalışmalarda sözü edilen {-(y)Xk} eki, bazen sadece sıfat-fiil eki, fiilden isim yapma eki ya da zaman eki olarak ayrı ayrı, bazen de bunlardan bir kaçına örnek verilerek incelenmiştir. Çalışmada ise sıfat-fiil - zaman eki ilişkisi ile sıfat-fiil – sıfat ve sıfat-fiil - isim ilişkisinden yola çıkılarak {-(y)Xk} ekinin sıfat-fiil eki olarak kullanımına dikkat çekilecektir.
Anahtar Kelimeler: Türkçe, Sıfat-fiil Eki, Geçmiş Zaman Eki, Zarf-fiil Eki, İsim, {-(y)Xk} Eki

Sondan
eklemeli bir dil olan Türkçenin sisteminde fiilimsiler ve özellikle sıfat-fiil
ekleri, şekil, anlam ve dizim açısından önemli görevler üstlenmektedir.
Türkçeye kıvraklık ve akıcılık kazandıran bu tür ekler, Türkçeyi diğer
dillerden ayıran önemli yapılar olarak görülmektedir. Türkçede kullanılan
sıfat-fiil eklerinin büyük bir kısmı Eski Türkçeden beri çeşitli lehçe ve
ağızlarda yaşayarak günümüze kadar gelmiş, bir kısmı da ya kullanımdan düşmüş
ya da yerini yeni oluşan sıfat-fiil eklerine bırakmıştır. Bu makalede, Eski
Türkçe metinlerde karşılaşılan ancak daha sonra çeşitli anlam ve görev
değişiklikleriyle kullanım alanı değişen, günümüzde ise bazı Türkiye Türkçesi
ağızları ile ölçünlü dilde uzantıları görülen {-(y)Xk} sıfat-fiil eki üzerinde durulacaktır. Türk dili alanında
yapılan çeşitli çalışmalarda sözü edilen {-(y)Xk}
eki, bazen sadece sıfat-fiil eki, fiilden isim yapma eki ya da zaman eki olarak
ayrı ayrı, bazen de bunlardan bir kaçına örnek verilerek incelenmiştir.
Çalışmada ise sıfat-fiil - zaman eki ilişkisi ile sıfat-fiil – sıfat ve
sıfat-fiil - isim ilişkisinden yola çıkılarak {-(y)Xk} ekinin sıfat-fiil eki olarak kullanımına dikkat
çekilecektir.

Anahtar Kelimeler

Türkçe, Sıfat-fiil Eki, Geçmiş Zaman Eki, Zarf-fiil Eki, İsim, {-(y)Xk} Eki

Kaynakça

• ADIVAR Halide Edip (1995). Dağa Çıkan Kurt, İstanbul: Remzi Kitabevi.
• AKAR Ali (2003). “-GAn Sıfat-Fiil Eki”, Türklük Bilimi Araştırmaları, Niğde-2003-Güz, S. 14, s. 103-115.
• AKAR Ali (2013). Muğla ve Yöresi Ağızları: Gramer-Metin-Sözlük, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 1076.
• AKSOY Ömer Asım (1945). Gaziantep Ağzı I, İstanbul: İbrahim Horoz Basımevi.
• BANGUOĞLU Tahsin (2007). Türkçenin Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 528.
• BAYRAKTAR Nesrin (2004). Türkçede Fiilimsiler, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 838.
• BURAN Ahmet (1996). “-Ik Ekinin Anadolu Ağızlarında Kullanılışı”, TDAY Belleten, Ankara, s. 11-18.
• CAFEROĞLU Ahmet (1962). “Muğla Ağzı”, TDAY Belleten, Ankara, s. 107-130.
• CAFEROĞLU Ahmet (1945). Güney Doğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 107.
• DEMİR Nurettin (1996). “Güneybatı Anadolu Ağızlarında Kullanılan Şimdiki Zaman Eki -ik gelir”, Dilbilim Araştırmaları 1996, s. 136-148.
• ERASLAN Kemal (1980). Eski Türkçede İsim-Fiiller, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları: 2731.
• ERCİLASUN Ahmet Bican (2004). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, Ankara: Akçağ Yayınları.
• ERGİN Muharrem (2003). Türk Dilbilgisi, İstanbul: Bayrak Basın/Yayın/Tanıtım.
• GABAIN A. von (2003). Eski Türkçenin Grameri (Çev. Mehmet Akalın), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 532.
• GÜLENSOY Tuncer (1985). “Anadolu Ağızlarında Şimdiki Zaman Eki”, Türk Kültürü Araştırmaları, S. 23, Ankara.
• GÜNŞEN Ahmet (2000). Kırşehir ve Yöresi Ağızları (İnceleme-Metin-Sözlük), Ankara: Türk Dil kurumu Yayınları: 745.
• HACIEMİNOĞLU Necmettin (2013). Karahanlı Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 638.
• KARABULUT Ferhat (2009). “Köktürkçenin Sıfat Fiilli Yapı Tipolojisi”, Bilig, S. 48, s. 91-118.
• KARADOĞAN Ahmet (2008). “Türkiye Türkçesinde Yeni Bir Sıfat-fiil Eki: -I”, Bilig, Yaz/2008 S. 48, s. 57-66.
• KARAHAN Leylâ (2011). Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 630.
• KEMAL Yaşar (2007). Al Gözüm Seyreyle Salih, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• KORKMAZ Zeynep (1959). “Türkçede -acak/-ecek Gelecek Zaman (Futurum) Ekinin Yapısı Üzerine”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, C. XVII/1-2 (Ankara 1959), s. 159-168.
• KÖKTEN Uğur (1992). Anı Kentler, İstanbul: Cem Yayınevi.
• ÖZTÜRK Jale (2006). “Antakya Ağzında -ok ve -oşkAn Eklerinin Kullanımı”, Türk Dili, S. 654, Ankara. s. 530-535.
• SEREBRENNİKOV B. A. - N. Z. Gadjieva (2011). Türk Yazı Dillerinin Karşılaştırmalı-Tarihî Grameri (Çev: Tevfik Hacıyev-Mustafa Öner), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 1033.
• TEKİN Talat (1998). Orhon Yazıtları-Kül Tigin, Bilge Kağan- Tunyukuk, İstanbul: Simurg.
• TOR Gülseren (2009). “Mersin Ağızlarında {-(y)Ik} Ekinin Kullanımı”, Türk Dilleri Araştırmaları, C. 19, s. 107-165.
• ÜSTÜNER Ahad (2000). Anadolu Ağızlarında Sıfat-Fiil Ekleri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 753.
• http://www.haberturk.com/ekonomi/ekonomi/haber/1143701-cin-mali-istilasindan-cekinen-tekstilciler-batik-avmye-talip-oldu (Erişim Tarihi: 23.10.2015)
• http://www.milliyet.com.tr/o-cumhurbaskaninin-/dunya/detay/2157836/default.htm (Erişim Tarihi: 03.12.2015)
• http://www.milliyet.com.tr/yasli-adami-dolandirilmaktan-terzi-gundem-2005213/ (Erişim Tarihi: 28.01.2015)
• http://www.osym.gov.tr/belge/1-25905/sinav-adaylarina-yonelik-egitim-animasyon-filmi-0102201-.html (Erişim Tarihi: 09.04.2016)