KIPÇAKÇADAN BAŞKURTÇAYA KÖK FİİLLERDE /s/ FONEMİ

Yıl 2017, Cilt: 1 Sayı: 9, 322 - 331, 16.04.2017

Ezgi Sırtı

Öz

İdil-Ural
bölgesi çağdaş Kıpçak lehçelerinden olan Başkurtçanın ses bilgisi özellikleri
arasında özel bir yere sahip /s/ fonemi dairesinde gelişen düzenli ünsüz
değişmeleri, Eski Türkçe devresinden itibaren tarihî Kıpçak yadigârlarında
değişmeden varlığını sürdüren /s/ ünsüzünden gelişen ses karşılıklarını meydana
getirmiştir. /s/ foneminin Başkurtçada ortaya çıkan birincil ve ikincil fonem durumunu
ve bu özel gelişmenin Başkurt yazı dilinin ses bilgisine yaptığı etkiyi ortaya
koymayı amaçlayan çalışmamızda Başkurtçanın kök fiilleri taranmış, elde edilen
fiillerdeki /s/ fonemi, Eski Türkçe ve tarihî Kıpçak eserleriyle birlikte tarihî-karşılaştırmalı yöntemle /s/
ünsüzünün yer aldığı üç düzenli ünsüz değişmesi doğrultusunda incelenmiştir.
Eski Türkçe devresinden beri takip edilen, tarihî Kıpçakçada da muhafaza edilen
/s/ foneminin Başkurtçadaki gırtlaksıllaşma (laryngealisation) ile /h/ ünsüzüne gelişmesi,
asli bir diğer ünsüz /ç/’nin Başkurtçada /s/ gelişmesiyle ikincil bir fonem
meydana getirmesi ve son olarak da söz içi ve sonundaki /s/ ünsüzünün diş arası
(interdental) /ś/ fonemini
Başkurtçanın ünsüz sistemine aktarması şeklindeki üç düzenli ünsüz değişmesi
taranan tüm Başkurt kök fiilleri ses bilgisel tipolojilerine göre verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Başkurtça, ses bilgisi, /s/ fonemi, düzenli ünsüz değişmesi, Kıpçakça, Çağdaş Türk Lehçeleri

Kaynakça

• Baskakov, N. A. (2006), Türk Dillerinin Tarihî-Tipolojik Sesbilimi, (Çev. Kenan Koç- Oktay Selim Karaca) İstanbul: “Multilingual”.
• Benzing, J. (1995), “Başkurt Türkçesi” (Çev. Mustafa Argunşah), Türk Dünyası Araştırmaları, s. 127-142.
• Başḳort Tělěněñ Hüźlěgě (1993) İkě tomda (Red. A. G. Biişev) I T. A-M; II T. N-Ya, Meskev: “Russkiy yazık” BTH bk. Başḳort Tělěněñ Hüźlěgě
• Clauson, Sir Gerard (1972), Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, Oxford.
• DLT bk. Kâşgarlı Mahmûd.
• DTS bk. Nadelyayev, V. M.
• EDPT bk. Clauson
• Ersoy, H. (2007), “Başkurt Türkçesi” Türk Lehçeleri Grameri, Akçağ, s. 749-810.
• Grønbech, K. (1942) Komanisches Wörterbuch, Türkischer wortindexzu Codex Cumanicus, Einar Munksgaard, Kopenhagen [Türkçe Çev. Aytaç K. (1992) Kuman Lehçesi Sözlüğü-Codex Cumanicus’un Türkçe Sözlük Dizini, Ankara: “Kültür Bakanlığı Yay.”]
• Kâşgarlı, M. (2005) Divânü Lugâti’t-Türk (S. Erdi, S. T. Yurteser) İstanbul: “Kabalcı Yayınevi”.
• Nadelyayev, V. M.; Nasilov, D. M.; Tenişev, E. R.; Şçerbak, A. M. (1969) Drevnetyurkskiy Slovar’. Leningrad: “Akademiya NAUK SSSR”.
• Kononov, A. N. (2009) Rusya’da Türk Dillerinin Araştırılması Tarihi, Ankara: “TDK”.
• KLS bk. Grønbech, K.
• KTS bk. Toparlı R.
• Öner, M. (1994a) “Başkurt Türkçesinden Metinler” EÜ Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları VIII, İzmir, 1995, 66-114.
• Öner, M. (1994b) “Başkurt Türkçesi Şiirinden Örnekler: Mostay Kerim” Türk Dili, Sayı 514, yıl: 1994, 316-322.
• Öner, M. (1998) Bugünkü Kıpçak Türkçesi, Ankara: “TDK”
• Öner, M. (2007) “Başkurtça Söz Varlığı Üzerine Notlar” Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten C: II, 2007, s. 89-99.
• Öner, M. (2008), “Başkurtça Kısa Dil Bilgisi”, Tarihten Bugüne Başkurtlar. Tarih, Dil ve Kültür Üzerine İncelemeler, Ankara: “Ötüken” 238-293. s.
• Özşahin, M. (2011) “Başkurt Türkçesindeki Farsça Alıntılarda Anlam Değişmeleri”, Turkish Studies – International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Vol. 6/1 Winter 2011, s. 1675-1695.
• Radloff, W. (1882) Vergleichende Grammatik der nördlichen Türksprachen, I. Theil. Phonetik der nördlichen Türksprachen. Leipzig. Serebrennikov, B. A., Gadjieva N. Z. (2011) Türk Yazı Dillerinin Karşılaştırmalı Tarihî Grameri (Çev. T. Hacıyev, M. Öner). Ankara: “TDK 1033”.
• Şçerbak, A. M. (1970) Sravnitel’naya fonetika tyurkskih yazıkov. Leningrad: “NAUK”.
• Tenişev, E. R. /Red/ (1984) Sravnitel'naya-istoriçeskaya tyurkskih yazıkov. Fonetika, Moskva.
• Toparlı, R; Vural, H.; Karaatlı, R. (2003) Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: “TDK 835”.
• Zekiyev, M. Z. (2006), “Mişerler, Başkurtlar ve Dilleri”, (Akt. Mustafa Toker), Türkiyat Araştırmaları Dergisi, s. 73-86.