TDK TS’DE nsz (NESNESİZ) OLARAK VERİLEN BAZI FİİLLERLE İLGİLİ TESPİTLER

Yıl 2017, Cilt: 1 Sayı: 10, 1 - 16, 23.08.2017

İ. Gülsel Sev

Öz

Nesne
(direct object, object), cümlede
yüklemin bildirdiği, öznenin yaptığı işten etkilenen ögedir ve sadece yüklemi
geçişli fiil olan cümlelerde bulunur. Geçişli fiil (Alm. transtives verb, Fr. verbe transitif, İng. transitive verb, Osm.
müteaddî, fi’l-i müteaddî) nesneye yönelerek onu etkileyen, nesne isteyen
fiildir. Geçişli fiilin ortaya çıkabilmesi için gerekli zorunlu öge nesnedir.
Nesne fiile eksiz veya yükleme hâli eki {+(y)I}
ile bağlanır. iç- (bir şey/bir şeyi
iç-), sev- (bir şeyi/kimseyi sev-)
gibi. Geçişsiz fiil (Alm. intranstives
verb, Fr. verbe intransitif, İng. intransitive verb, Osm. lâzım fiil, fi’l-i
lâzım) gösterdiği oluş ve kılış yapana yönelen, yani özneyi etkileyen,
nesne istemeyen fiildir. gel-, uyu-,
yat-, kal- gibi.

Bu
makalede TDK TS’de (2011) nsz (nesnesiz)
olarak nitelendirilen bazı fiillerdeki geçişli kullanımlar üzerinde
durulacaktır. Taramalarımız neticesinde bu fiillerin büyük ölçüde çok anlamlı
fiiller olduğu dikkat çekmiştir. aç-
(22, 25. anlam), al- (6, 9, 10, 19,
26, 29, 31) anlam, bırak- (2, 8, 10,
12, 21 anlam) gibi. TS’de bu ve benzeri diğer fiilleri tanıklayan örnek
cümleler nesnesiz değil, belirtisiz nesneli yani {+Ø} eksiz yükleme hâllidir. belle- (1. anlam), bırak- (12. anlam), bil- (1. anlam) vb. fiiller ise nsz kabul edildiği hâlde tanıkları belirtili
nesneli yani {+(y)I} yükleme hâli eklidir. alabil- (1. anlam), bas- (11. anlam), bırakabil- (1. anlam), gazla-
(1. anlam) vb. fiiller nsz, -i madde
başlığı altındadır. Makelede fiil-tamlayıcı ilişkisi açısından bir fiilin aynı
anlam için hem nesnesiz hem nesneli kullanımının bir arada olamayacağı hususu
işlenecek, ayrıca nsz olarak
belirtildiği hâlde gör- (9, 11, 12. anlam), seç-
(7. anlam) gibi {+Ø} eksiz
yükleme hâlli örneklerin, söz konusu
fiillerle, anlamca kaynaşmış deyimleşmiş birleşik fiil oluşturup oluşturmadığı
konusu da tartışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Türkçe Sözlük, Nesne, Geçişlilik, Geçişsizlik, Fiil

Kaynakça

• KARAAĞAÇ Günay, Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara 2013.
• KARAHAN Leylâ, "Fiil - Tamlayıcı İlişkisi Üzerine", Türk Dili, S.549, Eylül 1997, s.209-213.
• KONONOV, A.N., Çağdaş Türk Edebî Dilinin Grameri (Çev. Sabit PAYLI), Moskova-Leningrad, 1956.
• KORKMAZ Zeynep, Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), TDK Yayınları, Ankara 2003.
• KORKMAZ Zeynep, Gramer Terimleri Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara 2007.
• ÖZTÜRK Deniz, Türkiye Türkçesinde Anlamca Kaynaşmış Deyimleşmiş Birleşik Fiiller, TDK Yayınları, Ankara 2008.
• SEV Gülsel, Etmek Fiiliyle Yapılan Birleşik Fiiller ve Tamlayıcılarla Kullanılışı, TDK Yayınları, Ankara 2001.
• SEV Gülsel, “/+DAn…+A/ Yapısına İlişkin”, Türkoloji Dergisi, Dil ve Edebiyat Araştırmaları Derneği Yayınları, Ankara 2002, C 15, S 1, s. 247-259.
• Türkçe Sözlük, TDK Yayınları, Ankara 2011. ÜSTÜNOVA Kerime, Eylem İşletimi, Sentez Yayıncılık, İstanbul 2016.