ŞEYYÂD HAMZA’NIN YÛSUF U ZELÎHÂ MESNEVİSİNDEKİ İKİLEMELER VE YİNELEMELER

Yıl 2017, Cilt: 1 Sayı: 11, 240 - 279, 17.12.2017

Şenol Korkmaz , Türkan Korkmaz Bulut

Öz

Şeyyâd Hamza, 14. yüzyıl Türk edebiyatının en önemli
şahsiyetlerinden birisidir. Türk destancılık geleneğini devam ettirerek halk
meclislerinde hikâye anlatan bir kıssahandır. Şeyyâd Hamza’dan günümüze beş
altı eser ve bazı şiirler kalmışsa da bu eserlerin en önemlisi hiç şüphesiz Yûsuf u Zelîhâ (Destân-ı Yûsuf)
mesnevisidir. Eser, Eski Anadolu Türkçesi Dönemi’nin özelliklerini en
karakteristik olarak gösteren başlıca eserlerden biridir. Eserde çok duru ve
akıcı bir halk dili kullanılmıştır. Eserde; dönemin ağız özellikleri, arkaik
kelimeler, deyimler ve ikilemeler vb. konularda zengin bilgiler vardır. Bu
çalışmada, Şeyyad Hamza’nın Yûsuf u
Zelîhâ mesnevisindeki ikileme ve yinelemeler konusu ele alınmıştır. Eserin
giriş kısmında, Şeyyâd Hamza ve Yûsuf u
Zelîhâ mesnevisinden bahsedilmiştir. Daha sonra ikilemeler konusu teorik
yönden incelenmiş ve bu konudaki görüşler ortaya konmuştur. Bu konudaki
bilgiler analiz edilerek Türkçede “ikileme” kavramından ne anlaşıldığı ortaya
konulmuştur. Üçüncü kısım eserin ana kısmıdır. Burada tespit edilen ikileme ve
yinelemeler alfabetik olarak verilmiş, hangi dile ait oldukları belirtilmiş ve
anlamlandırılmıştır. İkileme ve yinelemelerle ilgili varsa en az bir, en çok üç
örnek verilmiştir ve bunlar günümüz Türkçesine çevrilmiştir. Sonraki bölümlerde
ikileme ve yinelemelerin düz dizini, anlamsal dağılımı, kelime türlerine göre
dağılımı ve oluşturulduğu dillere göre dağılımı verilmiştir. Sonuç kısmında
elde edilen bilgiler maddeler hâlinde verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Eski Anadolu Türkçesi, Şeyyâd Hamza, Yûsuf u Zelîhâ (Destân-ı Yûsuf) mesnevisi, ikilemeler, hendiadyoin, antonim, sinonim, yineleme öbeği (tekrar grubu)

Kaynakça

• Akar, Metin (1986). “Şeyyad Hamza Hakkında Yeni Bilgiler”. Marmara Üniversitesi Türklük Araştırmaları Dergisi [MÜTAD], 2, 1-14.
• Aksan, Doğan (2000). En Eski Türkçenin İzlerinde. İstanbul: Simurg Yayınları.
• Aktan, Bilal (2010). “Dîvânu Lügâti’t-Türk’ün Söz Varlığında Yer Alan İkilemeler.” Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 28, 1-12.
• Akyalçın, Necmi (2007). Türkçe İkilemeler Sözlüğü (Tanıklı). Ankara: Anı Yayıncılık.
• Aydın, Erhan (1997). “Orhon Yazıtlarında Hendiadyoinler”. Türk Dili, 541, 417-421.
• Ayverdi, İlhan (2006). Misalli Büyük Türkçe Sözlük I-III. İstanbul: Kubbealtı Yayınları
• Böler, Tuncay (2009). “Çaştani Bey Hikâyesindeki İkilemeler ve Türkçede İkilemelerin Eskiliği Meselesi.” İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, XLII, 33-60.
• Can, Meltem (2010). Eski Uygur Türkçesinde İkilemeler. Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi).
• Çağatay, Saadet (1978). “Uygurcada Hendiadyoinler”. Prof. Dr. Saadet Çağatay’ın Yayınlanmış Tüm Makaleleri (Yayına Haz. Aysu Ata), I, 234-269. İstanbul: Ayaz Tahir Türkistan İdil-Ural Vakfı, (Yayın Yılı: 2008).
• Çağbayır, Yaşar (2007). Ötüken Türkçe Sözlük 1-5. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Çetin, Engin (2013). “Kur’an Tercümesi Rylans Nüshasındaki İkilemeler.” VI. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri (20-25 Ekim 2008), II, 1161-1173.
• Çoraklı, Şahbender (2001). “Türkçenin Yaratma Gücü İkilemeler (I)”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi (Efrasiyap Gemalmaz Özel Sayısı), 17, 53-60.
• Çoraklı, Şahbender (2005). “Türkçenin Yaratma Gücü İkilemeler (II)”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi (Şinasi Tekin Özel Sayısı), C: XI, S: 27, 41-44.
• Demirci, Ümit Özgür ve Korkmaz, Şenol (2008). Yûsuf u Zelîhâ (Giriş-Metin-Günümüz Türkçesine Aktarma-Dizin ve Sözlük-Tıpkıbasım). İstanbul: Kaknüs Yayınları.
• Devellioğlu, Ferit (2004). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat (21. Baskı). Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları.
• Dilçin, Dehri (1946). Şeyyad Hamza, Yusuf ve Zeliha. İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ediskun, Haydar (2007). Türk Dilbilgisi (Sesbilgisi-Biçimbilgisi-Cümlebilgisi) (11. Baskı). İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Eminoğlu, Emin (2008). Şeyyâd Hamza, Destân-ı Yûsuf (Dil İncelemesi-Metin-Dizin). İstanbul IQ Kültür Sanat Yayınları.
• Ercilasun, Ahmet Bican ve Akkoyunlu Ziyat (2015). Dîvânu Lugâti’t-Türk, Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin (2. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erdem, Mehmet Dursun (2005). “Harezm Türkçesinde İkilemeler ve Yinelemeler Üzerine”. Bilig (Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi), 33, 189-225.
• Ergin, Muharrem (1993). Türk Dil Bilgisi (20. Baskı). İstanbul: Bayrak Basım/Yayın/Tanıtım.
• Eriha Genç, Neslin (2003). Süheyl ü Nev-bahardaki İkilemeler. Mersin: Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi).
• Foy, Karl (1899). “Studien zur Osmanischen Syntax: I. Das Hendiadyoin und die Wortfolge ana baba” [“Osmanlıca Sentaksı Üzerine Araştırmalar: I. İkilemeler ve ana baba Kelime Dizisi”]. Mitteilungen des Seminars für Orientalische Sprachen (MSOS), II, 2. Bölüm: 105-136.
• Hatiboğlu, Vecihe (1981). Türk Dilinde İkileme (Genişletilmiş İkinci Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hatiboğlu, Vecihe (1982). Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü (4. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• İmer, Kâmile, Ahmet Kocaman & A. Sumru Özsoy (2011). Dilbilim Sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları.
• Karaağaç, Günay (2011). Türkçenin Söz Dizimi. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Karaağaç, Günay (2015). Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karahan, Leyla (2008). “Tekrar Gruplarında Ünlü Düzeni-Anlam İlişkisi Üzerine Düşünceler”. Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun Armağanı (s. 140-148). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Karahan, Leyla (2016). Türkçenin Söz Dizimi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Kargı Ölmez, Zuhal (1997). Kutadgu Bilig’de İkilemeler (1). Türk Dilleri Araştırmaları, 7, 19-40.
• Kargı Ölmez, Zuhal (1998). Kutadgu Bilig’de İkilemeler (2). Bahşı Ögdisi. Klaus Röhrborn Armağanı (s. 235-260). İstanbul.
• Kocasavaş, Yıldız (2002). “Aynı Köke Dayalı, Unsurları İsim ve Fiil Olan İkilemeler”. Türk Dünyası Araştırmaları, 141, 161-168.
• Korkmaz, Zeynep (2003). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Zeynep (2007). Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Meriç, Rıfkı Melûl (1935). “Şeyyad Hamza’nın Kızına Ait Mezartaşı”. Taşpınar Mecmuası, 28, 60-63.
• Ölmez, Zuhal (1997). “Kutadgu Bilig’de İkilemeler (I)”. Türk Dilleri Araştırmaları, 7, 19-40.
• Ölmez, Zuhal (1997). “Kutadgu Bilig’de İkilemeler (II)”. Bahşi Ögdisi: Festschrift für Klaus Röhrborn anlaBlich seines 60. Geburtstags (60. Doğum Yılı Dolayısıyla Klaus Röhrborn Armağanı), 235-260.
• Özkan, Mustafa & Veysi Sevinçli (2008). Türkiye Türkçesi Söz Dizimi. İstanbul: 3F Yayınları.
• Öztürk, Sevgi (2008). “Yeni Uygur Türkçesinde İkilemeler”. Turkish Studies, 3/4, 1036-1048
• Sev, Gülsel (2004). “Divanü Lûgati’t-Türk’te İkilemeler”. Türk Dili, 634, 497-510.
• Şen, Serkan (2002). Eski Uygur Türkçesinde İkilemeler. Samsun: On Dokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi).
• Tabcu, Haki (2014). Garipname ve Dede Korkut Hikâyelerinin İkilemeler Açısından Mukayesesi. Adıyaman: Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi).
• Talu, Fatma Nur (2003). Kısasü’l-Enbiya’da İkilemeler. Mersin: Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi).
• Taş, İbrahim (2008). Şeyyâd Hamza, Yusuf ve Zeliha. İstanbul: Ürün Yayınları.
• Taş, İbrahim (2010). “Şeyyad Hamza’nın Yûsuf ve Zelîhâ Mesnevisinde Yer Alan Yardımcı Eylemeler ve Deyimler.” Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 1, 193-244.
• Taş, İbrahim (2012). “Kutadgu Bilig’de İkilemeler”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 2, 43-95.
• Tavukçu, Orhan Kemal (2010). “Şeyyad Hamza”. DİA, 39, 104-105.
• Tokay, Yaşar (2013). “Evliyâ Çelebi Seyahat-namesi’nde İkilemeler.” Turksih Studies = Türkoloji Araştırmaları: International Periodical fort he Languages, Literature and History of Turkish or Turkic (Mustafa Argunşah Armağanı), VIII, 9, 2401-2416.
• Topaloğlu, Ahmet (1989). Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Toprak, Funda (2005). “Harezm Türkçesinde İkilemeler”. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 2, 277-292.
• Tuna, Osman Nedim (1948). “Türkçede Tekrarlar”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, III, 429-447.
• Tuna, Osman Nedim (1982-83). “Türkçenin Sayıca Eş İkilemelerinde Sıralama Kuralları ve Tabii Bir Ünsüz Dizisi”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 163-228.
• Tunca, Hasan (2011). Eski Anadolu Türkçesinde İkilemeler. Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi). Samsun: On Dokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi).
• Türkçe Sözlük (2011). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Üstünova, Kerime (1998): “Dede Korkut Destanlarında Aralıklı İkilemeler.” Türk Dili, C: 5, S: 557, 464-470.
• Yıldız, Osman (2008). Şeyyâd Hamza, Yûsuf u Zelîhâ (Destân-ı Yûsuf), Giriş-İnceleme-Metin-Dizinler. Ankara: Akçağ Yayınları.