ÇAĞATAY ŞAİRİ ATÂYÎ’NİN DİVANINDA EKSİLTİLİ YAPILAR

Yıl 2017, Cilt: 1 Sayı: 11, 291 - 310, 17.12.2017

Filiz Meltem Erdem Uçar

Öz

Kavramlarla düşünen insan, düşündüklerini göstergelerle anlatır. Dildeki ekler, kelimeler, cümleler birer dilsel göstergedir. Göstergelerin ses ve kavram olarak birbirini tamamlayan iki yönünün olması dilin hem biçimsel hem anlamsal boyutunun olduğu ve dil incelemelerinin bu iki boyutun da dikkate alınarak yapılması gerektiği anlamına gelir. Dilbilim incelemelerinde dilin biçimsel boyutu, yani dilsel göstergelerle işaretlenmiş görünen tarafı yüzey yapı; anlamsal boyutu, yani herhangi bir işaretleyicisi bulunmayıp varlığı algılanabilen tarafı derin yapı kavramlarıyla karşılanır. İletişim sırasında bazı dil birimleri yüzey yapıya aynen taşınırken bazı birimler eksiltiye gidilerek derin yapıda bırakılır. Eksilti, anlatımda kolaylık sağlamak, ifadeye güç kazandırmak, gereksiz tekrarlardan kaçınmak gibi sebeplerle sözlü veya yazılı iletişim sırasında dilin bazı birimlerinin, o dilin kendine özgü kurallarına bağlı kalınmak suretiyle, yüzey yapıya taşınmayıp derin yapıda bırakılması olayıdır. Eksik birimlerin yüzey yapıda oluşturduğu boşlukların doğru olarak doldurulması, özellikle tarihî metin incelemelerinde büyük önem taşır. Çünkü bir metnin doğru olarak anlaşılması, o metnin derin yapısının doğru olarak çözülmesiyle mümkündür. Bu amaç doğrultusunda çalışmada XV. yüzyıl Çağatay şairlerinden Atâyî’nin gazellerinde yer alan eksiltili yapılar tespit edilmeye ve bu yapılar ortaya çıkış yerleri, oluşma sebepleri bakımından incelenmeye çalışılmıştır. 

Anahtar Kelimeler

Eksilti, derin yapı, yüzey yapı, Atâyî Dîvânı, Çağatay Türkçesi

Kaynakça

• AKSAN Doğan, Anlambilim Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi, Engin Yayınevi, Ankara, 2009.
• ARGUNŞAH Mustafa, Tarihî Türk Lehçeleri, Çağatay Türkçesi, Kesit Yayınevi, İstanbul, 2013.
• ATÂYÎ, Dīvān-ı Şeyḫzāde Atāyī, Şarkşinaslık Enstitüsü, Petersburg, 22 V-2456.
• DEMİRCİ Kerim, “Derin Yapı ve Yüzey Yapı Kavramlarından Ne Anlıyoruz?”, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, S:4 (2010), s. 291-304.
• ERASLAN Kemal, “Çağatay Şâiri Atayî’nin Gazelleri”, TDAY-Belleten 1987, (1992) s. 113-164. ERASLAN Kemal, Alî-Şîr Nevâyî Mecâlisü’n-Nefâyis I (Giriş ve Metin), TDK Yayınları, Ankara, 2001a.
• ERASLAN Kemal, Alî-Şîr Nevâyî Mecâlisü’n-Nefâyis II (Çeviri ve Notlar), TDK Yayınları, Ankara, 2001b.
• ERGİN Muharrem, Türk Dil Bilgisi, Bayrak Yayınları, 1990.
• GENCAN Tahir Nejat, Dilbilgisi, Ayraç Yayınevi, Ankara, 2001.
• KARAHAN Leyla, Türkçenin Söz Dizimi – Cümle Tahlilleri, Akçağ Yayınları, Ankara, 1997.
• KARAHAN Leyla, “Yükleme (Accusative) ve İlgi (Genitive) Hâli Ekleri Üzerine Bazı Düşünceler”, 3. Uluslararası Türk Dili Kurultayı, 1996, (1999), s. 605-611.
• KORKMAZ Zeynep, Gramer Terimleri Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara, 2007a.
• KORKMAZ Zeynep, Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi, TDK Yayınları, Ankara, 2007b.
• KÜLEBİ Oya, “Türkçede Eksilti Tümceleri”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 7, S:1-2 (1990), s. 117-130.
• ÖZMEN Mehmet, “Bir Eksiltili Cümle Tipi Üzerine”, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Dergisi Journal of Social Siences, 4, S:4 (1996), s. 71-82.
• SARICA Mustafa, “Anlatımda Birim Eksiltme”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 89(639) (2005), s. 208-212.
• SAUSSURE Ferdinand de, Genel Dilbilim Dersleri 1, (çev. Berke Vardar), TDK Yayınları, Ankara, 1976.
• SEV Gülsel, Tarihî Türk Lehçelerinde Hâl Ekleri, Akçağ Yayınları, Ankara, 2007.
• SEYFULLAH Seyfiddin, Devonu Sheyxzoda Atoyi, O’zbekiston Respublikasi “Fan” Nashriyoti, Taşkent, 2008.
• THOMAS A., “Ellipsis: The Interplay of Sentence Structure and Context”, Lingua 47, s. 43-68.
• TOPALOĞLU Ahmet, Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü, Ötüken. Yayınları, İstanbul, 1989.
• UÇ Tayibe, “Düşüm (Elleipsis) Olayı ve Türkçedeki Kimi Örnekler”, Ömer Asım Aksoy Armağanı, TDK Yayınları, Ankara, (1978), s. 259-272.
• ÜSTÜNOVA Kerime, “Dil İncelemelerinde Anlam Bağının Gereği”, U.Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, S:2 (2000-2001), s. 107-116.
• ÜSTÜNOVA Kerime, “Eksilti ya da Sıfır Tekrar”, Dil Yazıları, Akçağ Yayınları, Ankara, (2001), s. 111-121.
• ÜSTÜNOVA Kerime, Türkiye Türkçesi Ad İşletimi (Biçim Bilgisi), Kesit Yayınları, İstanbul, 2008.
• ÜSTÜNOVA Kerime “Yüzey Yapı-Derin Yapı Kavramları Üzerine”, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 5, S:4 (2010), s. 697-704.
• VARDAR Berke, Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara, 1980.