ESKİ UYGUR TÜRKÇESİNDE TÜRKÇE BİTKİ ADLANDIRMALARI -1: YİYECEK-İÇECEK OLARAK KULLANILAN BİTKİLER

Yıl 2018, Cilt: 1 Sayı: 12, 562 - 588, 25.04.2018

Serdar Bulut

Öz

Uygurlar,
8. yüzyılda Göktürk İmparatorluğu’nun yaşadığı topraklarda kurulan büyük Türk
imparatorluklarından biridir. Yerleşik hayata geçen ilk Türk kavmi olan
Uygurlar, kendilerinden önceki Türklerden farklı olarak tarımla uğraşmışlar ve
bu nedenle bitklerle daha fazla ilişki içine girmişlerdir. Bu durumu Göktürk
Türkçesi ve Eski Uygur Türkçesi arasındaki bitkilerle alakalı söz varlığının
oranı net şekilde ortaya koymaktadır. Göktürk Türkçesinde sınırlı sayıda bitki
adlandırması bulunurken, Eski Uygur Türkçesinde Türkçe kökenli bitki
adlandırmaları başta olmak üzere yabancı kökenli birçok bitki adlandırması da
mevcuttur. Bu bitki adlandırmalarından birçoğu tarihi Türk lehçeleri ve Eski
Anadolu Türkçesi üzerinden çağdaş Türk lehçeleri ile Türkiye Türkçesi yazı dili
ve ağızlarına değin ulaşırken, bazılarıyla ilgili hiçbir yazılı metin tespit
edilememiştir. Fakat net olan Türkçenin geçmişten günümüze bitki adlandırmaları
yönünden zengin oluşudur.

Çalışmamızda,
Eski Uygur Türkçesinde yiyecek-içecek adı olarak kullanıldığı tespit edilen 30
adet Türkçe kökenli bitki adlandırması üzerinde durulacaktır. Bu bitki
adlandırmalarının geçmişten günümüze yaşadığı ses, şekil ve anlam farklılıkları
ortaya konacak ve adlandırmaların günümüzde yaşayıp yaşamadığı konusu ortaya
konacaktır. Özellikle birçok bitki adlandırmasının Kaşgarlı Mahmut’un Türkçe
sözcükler açısından önemli olan eseri Divânü Lügâti’t-Türk’teki durumu
ayrıntılı şekilde ele alınacaktır. Bu çalışmalar yapılırken bitki
adlandırmaları kendi içinde terminolojik sınıflandırmalara da dahil
edilecektir. Çalışmamızın hem Eski Uygur Türkçesine hem adbilime hem de
bitkibilime önemli katkılar sağlayacağı kanaatindeyiz.

Anahtar Kelimeler

Eski Uygur Türkçesi, Türk Dili, Bitki Adları, Divânü Lügâti’t-Türk, Tarihi ve Çağdaş Türk Lehçeleri

Kaynakça

• Adamovic, Milan (2014). Floransalı Plippo Argenti’nin Notlarına Göre (1533) 16. Yüzyıl Türkçesi, (Çeviren: Aziz Merhan), 2. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Akar, Ali (2012). Türk Dili Tarihi, 5. Baskı, Ankara: Ötüken Neşriyat.
• Alkayış, M. Fatih (2007). Türkiye Türkçesinde Bitki Adları, (Danışman: Prof. Dr. Mustafa Arguşnah), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, Kayseri.
• Arslan Sarman, Meryem (2007). Türkiye Türkçesi ve Azerbaycan Türkçesi’nin Meyve Adları Yönünden Karşılaştırılması, presented at the ICANAS , (Tam Metin Bildiri), s.85-104.
• Ata, Aysu (1997). Ķıśasü’l-Enbiyā (Peygamber Kıssaları) I Giriş-Metin-Tıpkıbasım, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aydın, Erhan (2016). Eski Türk Yazıtlarında Bitkiler ve Hayvanlar, Türk Kültürü-Türk Kültürü Araştırmaları Dergisi, Yıl:54, Yeni Seri Cilt: IX, Sayı:1, Bahar, s.1-51.
• Battal, Aprullah (1997). İbni-Mühennâ Lûgati, 3. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Baytop, Turhan (2007). Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, 3. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TDKTS: Türk Dil Kurumu (2011). Türkçe Sözlük, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Clauson, Sir Gerard (1981). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Szeged.
• Çetin, Altan (2006). Memlük Devletinde Yemek Kültürüne Genel Bir Bakış, Milli Folklor, Yıl: 18, Sayı: 72, s.107-117.
• Clauson, Sir Gerard (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford.
• ÇTS: Ünlü, Suat (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü, Konya: Dizgi Ofset.
• DLT: Kâşgarlı Mahmûd (2012). Dîvânü Lugat-t-Türk, (Hazırlayan: Prof. Dr. Fuat Bozkurt) Konya: Eğitim Yayınevi.
• Doğan, A. ve Tuzlacı, E. (2015). Tunceli’nin Bazı Yöresel Bitki Adları, Avrasya Terim Dergisi, 3 (2): 23-33.
• DS/I: Türk Dil Kurumu (2009). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü, 1. Cilt, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• DS/II: Türk Dil Kurumu (2009). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü, 2. Cilt, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• DS/III: Türk Dil Kurumu (2009). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü, 3. Cilt, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• DS/IV: Türk Dil Kurumu (2009). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü, 4. Cilt, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• DS/V: Türk Dil Kurumu (2009). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü, 5. Cilt, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• DS/VI: Türk Dil Kurumu (2009). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü, 6. Cilt, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eckmann, János (2004). Nehcü’l-Ferādis, (Yayımlayanlar: Semih Tezcan – Hamza Zülfikar), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eren, Hasan (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, 2. Baskı, Ankara: Bizim Büro Basımevi.
• Eren, Münir (1997). Zonguldak-Bartın-Karabük İlleri Ağızları, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ET. Eski Türkçe
• ETG: Gabain, A. Von (2003). Eski Türkçenin Grameri, (Çeviren: Mehmet Akalın), 4. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ETS: Bayat, F. ve Aliyeva, Minara Esen (2008). Eski Türkçe Sözlük, İstanbul: Yalın Yayıncılık.
• ETY: Orkun, Hüseyin Namık (2011). Eski Türk Yazıtları, Birleştirilmiş 3. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• EUDDMKSV: Ayazlı, Özlem (2016). Eski Uygurca Din Dışı Metinlerin Karşılaştırmalı Söz Varlığı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• EUTG: Eraslan, Kemal (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• EUTS: Caferoğlu, Ahmet (1993). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, 3. Baskı, İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Gömeç, Saadettin Yağmur (2009). Uygur Türkleri Tarhi ve Kültürü, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Gülgün Aslan, B. ve Yazıcı, K. (2017). Doğanın Bize Sunduğu Görsel Şölen: Yabani Meyveler, TÜRKTOB Dergisi, s.60-63.
• Günşen, Ahmet (2000). Kırşehir ve Yöresi Ağızları (İnceleme-Metinler-Sözlük), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gürsoy-Naskali, E. ve Duranlı. M. (1999). Altayca-Türkçe Sözlük, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gürsoy-Naskali, E.; Butanayev, V.; İsina A.; Şahin, E.; Şahin. L. ve Koç, A. (2007). Hakasça-Türkçe Sözlük, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hamilton, James Russell (1998). İyi ve Kötü Prens Öyküsü, (Türkçe Çeviri: Vedat Köken), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• IB: Tekin, Talat (2017). Irk Bitig-Eski Uygurca Fal Kitabı, 2. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karadeniz, Yasin (2017). Codex Comanıcus’ta Bitki Adları, Manisa Celal Baar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 15, Sayı: 1, Mart, s.611-638.
• Karakurt, Deniz (2017). Aktarma Sözlüğü, Türkiye: F Klavye.
• Kaya, Ceval (1994). Uygurca Altun Yaruk (Giriş, Metin ve Dizin), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KBS: Gülensoy, Tuncer (2011). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü I-II, 2. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Koç, K. (Editör); Bayniyazov, A. ve Bayniyazova, J. (2009). Türkiye Türkçesi Kazak Türkçesi Sözlüğü, İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
• KTLS: Kültür Bakanlığı (1991). Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü, (Komisyon: Ahmet Bican Ercilasun, Alaeddin Mehmedoğlu Aliyev, Almas Şayhulov, Erden Zadaualı Kajıbek, Kadirali Konkobay Uulu, Berdak Göklenov, Valeriy Uyguroğlu Mahpir, Ali Çeçenov), Ankara: Başbakanlık Basımevi.
• KTS: Toparlı, R.; Vural, H. ve Karaatlı, R. (2014). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, 3. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Nemeth, Gyula (1990). Kumuk ve Balkar Lehçeleri Sözlüğü, (Çeviren: Kemal Aytaç), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• OA: Ergin, Muharrem (2006). Orhun Abideleri, 37. Baskı, İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• OT. Orta Türkçe
• Özçelik, H. ve Korkmaz, M. (2015). Çeşitli Yönleriyle Türkiye Gülleri, SDU Journal of Science (E-Journal), 10 (2): 1-26.
• Özçelik, Sadettin (2010). Eski Türkçe (Kök Tüekçe) Metinler, Ders Notları, Ankara: Bizim Büro Basımevi Yayın-Dağıtım.
• Özkan, Nevzat (1996). Gagavuz Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Röhrborn, Klaus (2017). Uigurisches Wörterbuch, Sprachmaterial der Vorislamischen Turkischen Texte aus Zentralasien, Neubearbeitung, II. Nomina, Pronomina, Partikeln, Band 2: aš-äžük, Franz Steiner Verlag, Stuttgart.
• Stachowski, Kamil (2008). Names of Cereals in the Turkic Languages, Krakow: Ksiegarnie Akademicka.
• Şen, Serkan (2014). Türk Boy Adlarının İzahında Karşılaşılan Güçlükler ve Bazı Öneriler (s.449-474), VIII. Milletlerarası Türkoloji Kongresi Bildiri Kitabı İçinde (Yayına Hazırlayanlar: Prof. Dr. Mustafa Özkan, Doç. Dr. Enfel Doğan), İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• Tavkul, Ufuk (2000). Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, Şinasi (1976). Uygurca Metinler II-Maytrisimit, Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları.
• Tekin, Talat (2003). Orhon Türkçesi Grameri, (Yayımlayan: Mehmet Ölmez), 2. Baskı, İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 9.
• Teymurlu, Zabite (2010). Azerbaycan Dili Diyalektlerinde ve Türk Edebi Dilinde Kullanılan Ortak Kelimeler, Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 23, s.193-207.
• Tokyürek, Hacer (2013). Eski Uygurcada Hayvan Adları ve Bunların Kullanım Alanları, TÜBAR, XXXIII, s.221-281.
• TS/I: Türk Dil Kurumu (2009). Tarama Sözlüğü, (Hazırlayanlar: Ömer Asım Aksoy, Dehri Dilçin), 3. Baskı, 1. Cilt, Ankara: Türk Dil KurumuYayınları.
• TS/II: Türk Dil Kurumu (2009). Tarama Sözlüğü, (Hazırlayanlar: Ömer Asım Aksoy, Dehri Dilçin), 3. Baskı, 2. Cilt, Ankara: Türk Dil KurumuYayınları.
• TS/III: Türk Dil Kurumu (2009). Tarama Sözlüğü, (Hazırlayanlar: Ömer Asım Aksoy, Dehri Dilçin), 3. Baskı, 3. Cilt, Ankara: Türk Dil KurumuYayınları.
• TS/IV: Türk Dil Kurumu (2009). Tarama Sözlüğü, (Hazırlayanlar: Ömer Asım Aksoy, Dehri Dilçin), 3. Baskı, 4. Cilt, Ankara: Türk Dil KurumuYayınları.
• TS/V: Türk Dil Kurumu (2009). Tarama Sözlüğü, (Hazırlayanlar: Ömer Asım Aksoy, Dehri Dilçin), 3. Baskı, 5. Cilt, Ankara: Türk Dil KurumuYayınları.
• TS/VI: Türk Dil Kurumu (2009). Tarama Sözlüğü, (Hazırlayanlar: Ömer Asım Aksoy, Dehri Dilçin), 3. Baskı, 6. Cilt, Ankara: Türk Dil KurumuYayınları.
• TS/VII: Türk Dil Kurumu (2009). Tarama Sözlüğü, (Hazırlayanlar: Ömer Asım Aksoy, Dehri Dilçin), 3. Baskı, 7. Cilt, Ankara: Türk Dil KurumuYayınları.
• TS/VIII: Türk Dil Kurumu (2009). Tarama Sözlüğü, (Hazırlayanlar: Ömer Asım Aksoy, Dehri Dilçin), 3. Baskı, 8. Cilt, Ankara: Türk Dil KurumuYayınları.
• TSD: Paçacıoğlu, Burhan (2016). VIII.-XVI. Yüzyıllar Arasında Türkçenin Sözcük Dğarcığı, İstanbul: Kesit Yayınları.
• Tulum, Mertol (2011). 17. Yüzyıl Türkçesi ve Söz Varlığı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (2003). Azerbaycan Dialektoloji Lüğeti II Cild M-Z, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tuzlacı, Ertan (2011). Türkiye Bitkileri Sözlüğü, Genişletilmiş 2. Baskı, İstanbul: Alfa Yayınları.
• Uçar, İlhan (2012). Türkiye Türkçesinde Organ Adlarıyla Oluşturulmuş Bitki Adları, TÜBAR, XXXII, Güz, s.285-306.
• Ulutürk, Betül (2015). Kıpçak Türkçesi Söz Varlığındaki Meyve Vermeyen Ağaç Adları Üzerine Bir İnceleme, Belleten, 63-2, 197-208.
• User, Hatice Şirin (2010). Yayın Değerlendirme-Kamil Stachowski, Names of Cerreals in the Turkic Languages, Studia Turcologica Cracoviensia 11, Edited by, Stanislaw Stachowski, Krakow 2008: Jagiellonian Universty Institute of Oriental Philology, 118 sayfa, Belleten, 2008/2, s.145-149.
• Yaman, E. ve Mahmud, N. (1998). Özbek Türkçesi – Türkiye Türkçesi ve Türkiye Türkçesi – Özbek Türkçesi Karşılıklar Kılavuzu, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yıldız, Hüseyin (2013). Eski Uygur Türklerinde Şeytan Kavramı, Milli Folklor, Yıl: 25, Sayı: 100, s.213-224.
• YTS: Türk Dil Kurumu (1983). Yeni Tarama Sözlüğü, (Düzenleyen: Cem Dilçin), Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• YUTS: Necip, Emir Necipoviç (2013). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü, (Rusçadan Çeviren: İklil Kurban), 3. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• İnternet Kaynakları
• Nişanyan Sözlük. http://www.nisanyansozluk.com/?k=arpa
• http://www.sozce.com/nedir/108073-ekin
• http://www.sozce.com/nedir/318247-tulug
• http://www.sozce.com/nedir/318248-tulug-eruk
• http://www.sozce.com/nedir/323683-uzum
• (http://www.sozce.com/nedir/350576-yuzum