KLASİK ÖNCESİ VE KLASİK DÖNEM ÇAĞATAY TÜRKÇESİNİN BAZI ESERLERİNDE ZIT ANLAMLI KELİMELERİN KULLANIMI

Yıl 2018, Cilt: 1 Sayı: 13, 276 - 291, 25.06.2018

Serpil Soydan

Öz

İnsanoğlu, anlamı, gerçeğe ulaşmada önemli bir
adım olarak görmüştür. Bu yönüyle, anlam, geçmişten günümüze pek çok bilim
dalının ilgilendiği bir konu olmuştur. Bu alanları, ruhbilim, mantık, felsefe,
dilbilim, göstergebilim şeklinde sıralamak mümkündür. Dilbilim alanında
yapılacak olan bu çalışmada, anlam konusu, sözcükte anlam başlığı altında
verilen zıt anlamlılık açısından değerlendirilecektir. Her dilde olduğu gibi,
Türkçede de birbirine yakın ya da karşıt anlamlı kavramlar bulunmaktadır.
Sekizinci yüzyılda, Köktürk yazıtlarından başlayarak tarihi dönemlere ait
eserlerde bu özelliğe sahip kavramları görmek mümkündür. Çünkü bu kavramlar,
anlatıma güç ve akıcılık katmakta, metinlerdeki zor ve anlaşılmaz konuların
kavranmasını kolaylaştırmaktadır, ifadeye anlam derinliği ve zenginliği
kazandırmaktadır. Bu çalışmada da Çağatay Türkçesinin klasik öncesi ve klasik
dönem eserleri olan Ali Şir Nevâyî’nin Divan ve mesnevileri, Hüseyin
Baykara’nın Divanı ile Lutfî Divanı incelenerek zıt anlamlı kelimeler, yapı, anlam
ve köken açısından incelenerek örneklerle tespit edilecektir. İncelenen
eserlerde tespit edilen zıt anlamlı kelimeler, köken bakımından Türkçe, Arapça,
Farsça; yapı bakımından sözcük türü ve sözcük grubu olarak tasnif edilecektir. Zıt anlamlı kelimelerin kullanıldığı
beyitlerin anlamları da verilecektir.

Anahtar Kelimeler

Zıt anlamlı kelimeler, Çağatay Türkçesi, köken, kelime grubu, kelime türü

Kaynakça

• Ahanov, Kaken. (2008).Dil Bilimin Esasları, (çev. Murat Ceritoğlu), Ankara: TDK Yay.
• Arrıve, Michel; Gadet, François; Galmıche, Michel. (1986). La Grammaire d’Aujourd’hui, Guide Alphabetique de Linguistique Française, Paris: Flammarion.
• Arslan Erol, Hülya (2002).Eski Türkçeden Eski Anadolu Türkçesine Anlam Değişmeleri, Çanakkale Onsekiz Mart Üniv.,Doktora Tezi.
• Atalay, Besim. (1970). Abuşka Lugati veya Çağatay Sözlüğü, Ankara: Ayyıldız Matbaası.
• Atalay, Besim. (1998). Kâşgarlı Mahmud-Divânü Lûgât-it-Türk, Cilt I-II-III-IV. Ankara: TDK Yay.
• Aksan, Doğan.(2016). AnlamBilim - AnlamBilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi, Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Atmaca, Emine. (2011).Eski Oğuz Türkçesinden Türkiye Türkçesine Söz Varlığındaki Değişmeler ve Anlam Olayları, Basılmamış Doktora Tezi, Sakarya.
• Clauson, Sir Gerard. (1972). An Etimological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkısh, Oxford Ünivesity: London.
• Cruse, D.A. (1986). Lexical Semantics, Cambridge-Sydney.
• Devellioğlu, Ferit. (2016). Osmanlıca- Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara: Aydın Kitabevi Yay.
• Eraslan, Kemal. (1996). Ali Şîr Nevâyî, Nesâyimü’l-Mahabbe Min Şemâyimi’l-Fütüvve I. Metin.(2.bs.), Ankara: TDK Yay.
• Ercilasun, Ahmet Bican.(2011). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, Ankara: Akçağ Yayınevi.
• Filizok, Rıza. (2007). “Çok Anlamlılık (La Polysemie)”, Tunca Kortantamer için, Ege Üniversitesi Basımevi, s. 438-445.
• Greımas, Algirdas-Julien; Courtes, Joseph. (1979). Semiotique. Dictionnaire Raisonne de La Theorie du Langage, Cilt I, Paris: Hachette-Universite.
• Günay, Doğan.(2007). Sözcükbilime Giriş, İstanbul: Multılıngual Yay.
• Gülensoy, Tuncer. (2011). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, Ankara: TDK Yay.
• Niyâzi .(2011). Nevâyî’nin Sözleri ve Çağatayca Tanıklar (Haz. Mustafa, S. Kaçalin). Ankara: TDK Yay.
• Hofmann, Th. R. (1993). Realms of Meaning: An Introduction to Semantics, London-New York: Longman.
• Karaağaç, Günay.(1997). Lutfî Divânı. Giriş-Metin-Dizin-Tıpkıbasım, Ankara: TDK Yay.
• Karaağaç, Günay.(1999). “Eski Türkçede “-ş /-ş-, -l /-l-> y” Nöbetleşmeli Kök Alomorflar” Üçüncü Uluslar Arası Türk Dili Kurultayı, 1996.
• Karaörs, Metin. (2006). Ali Şîr Nevâyî - Nevâdirü’ş-Şebâb, Ankara: TDK Yay.
• Kaya, Önal. (1996). Ali Şîr Nevâyî - Fevâidü’l-Kiber, Ankara: TDK Yay.
• Korkmaz, Zeynep. (2007). Türk Dili Üzerine Araştırmalar III (Ali Şîr Nevâyî ve Çağatay Yazı Dili), Ankara: TDK Yay.
• Korkmaz, Zeynep. (2010).Gramer Terimleri Sözlüğü, Ankara: TDK Yay.
• Kut, Günay. (2003). Garâ’ibü’s-Sıġar. (İnceleme-Karşılaştırmalı Metin), Ankara: TDK Yay.
• Leech, Geoffrey. (1981). Semantics, the Study of Meaning, Harmondsworth,2. basım.
• Levend, Agâh Sırrı. (1966). Ali Şîr Nevâyî, II. Cilt Divanlar, Ankara: TDK Yay.
• Levend, Agâh Sırrı. (1967). Ali Şîr Nevâyî, III. Cilt-Hamse (Hayretü’l-Ebrâr, Ferhâd u Şîrîn, Leyli vü Mecnûn, Seb’a-i Seyyâr, Sedd-i İskenderî), Ankara: TTK. Basımevi.
• Lyons, John. (1977). Semantics, 2 cilt, Cambridge-London.
• Nıklas-Salmınen, Aino. (2003). La Lexicologie, Paris: Armin Colin.
• Palmer, Frank, Robert. (1977). Semantics, A New Outline, 2.basım, Cambridge-Melbourne.
• Picoche, Jacquelin.(1997). Precis de Lexicologie Française, Paris: Nathan-Unıversite.
• Selçuk, Engin. (2000).Batı Türkçesinde Anlam Değişmeleri. Sakarya Üniv., Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• Rustemova, Elmaz. (2014). Kıpçak Türkçesinden Kırım Tatarcasına Anlam Değişmeleri, Süleyman Demirel Üniv., Yüksek Lisans Tezi.
• Tamba-Mecz, Irene.(1991). La semantique, 2. düzeltilmiş basım, Paris.
• XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü (I-II-III-IV-V).(1996).Ankara: TDK Yay.,2.Baskı.
• Tekin, Alpay, Gönül.(1994). Ali Şîr Nevâyî-Ferhâd u Şîrîn (İnceleme-Metin), Ankara: TDK Yay.
• Toparlı, Recep, Vural, Hanifi, Karaatlı, Recep .(2007). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, Ankara: TDK Yay.
• Tören, Hatice. (2001). Ali Şîr Nevâyî - Sedd-i İskenderî. (İnceleme -Metin), Ankara: TDK Yay.
• Türkay, Kaya. (2002). Ali Şîr Nevâyî-Bedâyi’ül-Vasat, Ankara: TDK Yay.
• Vardar, Berke. (1988).Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, İstanbul: ABC Kitabevi.
• Yıldırım, Talip. (2010). Hüseyin Baykara Divânı (İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım), İstanbul: Hat Yayınevi.
• Türk Dil Kurumu, Büyük Türkçe Sözlük, erişim adresi: http://www.tdk.gov.tr., erişim tarihi: 10.07.2017,saat: 23.10.
• Türk Dil Kurumu, Türkiye Türkçesi Ağızları Sözlüğü, erişim adresi: http://www.tdk.gov.tr., erişim tarihi: 10.07.2017, saat: 23.10.