SÖZLÜ KÜLTÜRDEN YAZILI KÜLTÜRE SALTIKNÂME

Yıl 2018, Cilt: 1 Sayı: 13, 304 - 317, 25.06.2018

Salih Gülerer Nimet Gülerer

Öz

İslami
dönem Türk destanları sözlü gelenekte teşekkül etmiştir. X-XIII. yüzyıldan
başlayarak Battal-nâme, Dânişmentnâme ve Saltıknâme gibi eserler böylece ortaya
çıkmıştır. Bu anlatılar çoğu zaman gerçek bir olaydan hareketle ortaya çıkmış
halk muhayyilesinin bir ürünüdür. Bazı alp, alperen ya da erenler için sözlü
kültürde oluşan anlatılar birtakım yazıcılar tarafından yazıya aktarılmıştır. Bu
destanlar kurgusal olmakla birlikte içeriklerinde birçok tarihî unsurları da
barındırdıkları söylenebilir ve destan yazıcılarının genellikle bir devlet
büyüğünün isteği üzerine bir görevli tarafından yazıya geçirildiği
görülmektedir. İslami dönem destanları sözlü aktarım süreci içerisinde bir
teşekkül evresi geçirirler. Bu şekillenmenin temel iki kaynağını Türklerin
İslâm öncesi kültür ve edebiyatları ile İslâm dinî ve tasavvufî düşünce yapısı
oluşturmaktadır. Sözlü kültür ortamından yazılı kültür ortamına belli bir yapı
içinde aktarılırlar. Destan, sözlü kültürde ayrı ayrı anlatılar halinde
bulunmaktadır. Yazıcın biçimlendirmesiyle bir üst anlatı haline dönüşmüştür.
Yazıcı anlatıları yazıya aktarırken belirli bir düzen ve zaman sırası gözetir.
Yazıcının kitabı bir topluluk önünde okunmak üzere düzenlemiş olduğu
anlaşılmaktadır. Kitapların bir topluluk önünde okunması ikinci sözlü kültür
ortamını oluşturur. Bu bildiride amaç Saltıknâmenin sözlü kültürden yazılı
kültür ortamına aktarımını örneklerle ortaya koymaktır. Saltıknâme, İslâmî
dönem destansı eserlerinden biri olup Sarı Saltık’ın menkabelerini
içermektedir.

Anahtar Kelimeler

Saltıknâme, yazıcı, sözlü kültür, yazılı kültür, ikinci sözlü kültür

Kaynakça

• AKARPINAR R. Bahar ve ARSLAN Mustafa (2010) “Tekke-Tasavvuf Edebiyatı”, (Editör: M. Öcal Oğuz), Türk Halk Edebiyatı El Kitabı, Grafiker Yayınları, Ankara, s. 339-392.
• ARSLAN Mustafa ve GÜLERER Salih (2011) “Ortak Bellekte Hacı Bektaş-ı Velî ve Hacım Sultan”, 1. Uluslararası Nevşehir Tarih ve Kültür Sempozyumu Bildirileri 2.cilt, 16-19 Kasım 2011, Nevşehir Üniversitesi Yayınları:2, Nevşehir, s. 275-284.
• ARSLAN Mustafa (2011) “Kültürel Hafıza ve Zamansallık Bağlamında Türk Mitolojisi”, Türk Yurdu Dergisi, S: 292, , s. 57-65.
• BORATAV Pertev Naili (2000) 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı, Gerçek Yayınevi, İstanbul.
• ÇOBANOĞLU Özkul (1998) “Sözlü Kompozisyon Teorisi ve Günümüz Halkbilimi Çalışmalarındaki Yeri”, Prof. Dr. Dursun Yıldırım Armağanı, Ankara.
• ÇOBANOĞLU Özkul (1999) “Sözlü Kültürden Yazılı Kültür Ortamına Geçiş Bağlamında Erken Dönem Osmanlı Tarihlerinden Âşıkpaşazâde’nin Epik Karakteri Üzerine Tespitler”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Özel sayı, s. 65-82.
• CEBECİOĞLU Ethem (2005) Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, Anka Yayınları, İstanbul
• DEMİR Necati ve ERDEM Mehmet Dursun (2007) Saltıknâme, Destan Yayınları, Ankara.
• DEVELLİOĞLU Ferit (2005) Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitapevi Yayınları, Ankara.
• EKİCİ Metin (2006) “Türk Sözlü Geleneğinde Anlatıcılar ve Anlatmalar Arasındaki İlişkiye Art Zamanlı (Diyakronik) ve Eş Zamanlı (Senkronik) Bir Bakış”, Hazr: Oğuz vd., Mitten Meddaha Türk Halk Anlatıları Uluslararası Sempozyum Bildirileri, Ankara, s. 83-89.
• GÜLERER Salih (2013) “Türk Kültüründe Menâkıbnâmeler ve Menâkıbnâme Yazıcılığı”, Tarih Okulu Dergisi (Journal of History School),Yıl 6, Sayı XVI, s. 233-262.
• GÜZEL Abdurrahman (2004) Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyatı, Akçağ Yayınları, Ankara.
• KABAKLI Ahmet (1994) Türk Edebiyatı, Türk Edebiyatı Vakfı Yayınları, İstanbul, c. 1, s. 37-38.
• LUTHİ Max (2003) “Masalın Efsane, Menkabe, Mit, Fabl ve Fıkra gibi Türlerden Farkı”, Çeviren: Sevengül Sönmez, (Hazr. Eker vd.,), Halkbilimde Kuramlar ve Yaklaşımlar, Millî Folklor Yayınları, Ankara, s. 314- 319.
• OCAK Ahmet Yaşar (1992) Osmanlı İmparatorluğunda Marjinal Sûfîlik: Kalenderîler (XIV-XVII. Yüzyıllar), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• OCAK Ahmet Yaşar (2010) Kültür Tarihî Kaynağı Olarak Menâkıbnâmeler (Metodolojik Bir Yaklaşım), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• ONG Walter Jackson (2007) Sözlü ve Yazılı Kültür Sözün Teknolojileşmesi, Çeviren: Sema Postacıoğlu Banon, Metis Yayınları, İstanbul.
• ÖCAL M. Oğuz (2004) “Destan Tanımı ve Eski Türk Destanları”, Millî Folklor Dergisi, yıl:16, Sayı: 62, s.5-6.
• TÜRKMEN Fikret (1974) Aşık Garip Hikâyesi Üzerine Mukayeseli Bir Araştırma, Atatürk Üniversitesi Yayın No.357, Ankara.
• ÜÇÜNCÜ, Kemal (2011) “Sözlü Tarih”, Türkiye’de Tarih Yazımı, (Editörler: Vahdettin Engin, Ahmet Şimşek), Yeditepe Yayınevi, İstanbul, s. 435-452.
• YARDIMCI Mehmet (1998) Başlangıcından Günümüze Halk Şiiri Âşık Şiiri Tekke Şiiri, Ürün Yayınları, Ankara.
• YÜCE Kemal (1987) Saltuk-nâme’de Tarihî, Dinî ve Efsanevî Unsurlar, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara.