DİL BİLGİSİ ÇALIŞMALARINDA DİLİN DİZGE OLUŞUNUN İZLERİ

Yıl 2018, Cilt: 1 Sayı: 14, 1 - 13, 27.09.2018

Kerime Üstünova

Öz

XX. yüzyılda Ferdinand de
Saussure ile başlatılan dil bilimi akımının sonucunda dili bir dizge olarak
benimsemek eğilimi yaygınlaşır; dile bakış, buna bağlı olarak da dil incelemelerinin
yönü değişir. Sesten cümleye, hatta cümleüstü birimlere kadar tüm dil
birimlerinin sisteme hizmet etmek için kodlandığı; en küçük anlamlı birimin kök
olmadığı; ek, sözcük vb. bütün dil birimlerinin anlamlı olduğu; dilin
sözcüklerden değil göstergelerden oluştuğu; dizgede yer alan dil birimlerinin
yatay ve düşey ilişkiler içinde bulunduğu; dilin yüzey yapı ve derin yapı
kapsamında ele alınması gerektiği tarzı söylemler, dil araştırmalarında varlık
bulur. Bunun sonucunda alıcı, anlamsal ilişki, bağdaşıklık,
biçimsel ilişki, bildirim, çıkarım, çizgisellik, değişken öge, derin yapı, dil
içi gönderme, dil dışı gönderme, dil bilgisel işlev, dizge, düşey ilişkiler, eksik
tekrar, eksiklik, eksilti, gönderge, gönderme, görev adı, gösteren, gösterge, gösterilen,
koşutluk, öge dışlama, öge ekleme, öge silme, sezdirim, sıfır tekrar, sözlüksel
işlev, ters tekrar, tutarlılık, verici, yatay ilişkiler, yüzey yapı, zorunlu
öge vb. terimler öne çıkar.

Anahtar Kelimeler

anlamsal boyut, cümleüstü birim, çizgisellik, dil bilgisel işlev, dizge

Kaynakça

• Adalı, Oya (1979). Türkiye Türkçesinde Biçimbirimler, Ankara: TDK Yayınları.
• Akçataş, Ahmet (2007a). “Türkiye Türkçesinde Yapı, İşlev ve Anlam İlişkileri Açısından Cümle Grupları ve Cümle Türleri Üzerine Bir Deneme I”, Belleten, 2007/1, s. 7-19.
• Akçataş, Ahmet (2007b). “Türkiye Türkçesinde Yapı, İşlev ve Anlam İlişkileri Açısından Cümle Grupları ve Cümle Türleri Üzerine Bir Deneme II”, Belleten, 2007/2, s. 7-13.
• Alyılmaz, Cengiz (1994). Orhun Yazıtlarının Söz Dizimi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi Yayınları.
• Aydın, Hasene (2009). Oktay Akbal’ın Hayri Beyli Üsküdar Adlı Öyküsünde Cümlelerarası Anlam İlişkileri, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (basılmamış yüksek lisans tezi), Bursa.
• Aydın, Hasene (2012). “Dilde Sıfır Birim ve Sıfır Biçim Birimin Kullanımı”, Turkish Studies, Ankara, S. 7 / 2, s. 169-181.
• Aydın, Hasene (2015). “Dilin Dizge Olarak Algılanması, Dil Bilgisi Çalışmalarına Nasıl Yön Verir?”, X. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı Bildirileri (28 Eylül-1 Ekim 2015 Saraybosna), Ankara: Bilkent Üniversitesi Yayınları, s. 635-645.
• Aydın, Hasene (2016). Türkiye Türkçesinde Dilbilgisel Zaman: Oktay Akbal Öyküleri Örneği, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (basılmamış doktora tezi), Bursa.
• Benzer, Ahmet (2012). Türkçede Zaman, Görünüş ve Kiplik, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Boz, Erdoğan (2012). “Türkiye Türkçesinde Sözcük Türlerinin Sözlüksel ve Dil Bilgisel Anlamsal İşlevli Tasnif Denemesi”, V. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu (19-22 Aralık 2012), Denizli.
• Boz, Erdoğan (2013). Türkiye Türkçesi Biçimsel ve Anlamsal İşlevli Biçimbilgisi, Ankara: Gazi Kitabevi Yayınları.
• Börekçi, Muhsine (2007). “Türkçede Hâl Eklerinin İşlevsel Olarak Sınıflandırılması Üzerine Bir Deneme”, IV. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri I (24-29 Eylül 2000), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, s. 245-276.
• Börekçi, Muhsine (1994). Atatürk’ün Nutkunda Söz Dizimi I-II, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (basılmamış doktora tezi), Erzurum.
• Börekçi, Muhsine; Tepeli, Yusuf (2013). “İşlevsel Dilbilim Yaklaşımıyla Türkçede Sözcük Türleri Üzerine”, Dil ve Edebiyat Eğitimi Dergisi, C. 2, S. 7, s. 93-102.
• Bulak, Şahap (2015). “Cümle Ögelerinin Tasnifi”, SÜTAD, S. 38, s. 163-175.
• Daşdemir, Muharrem (1995). Tarık Buğra’nın Romanlarında Söz Dizimi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (basılmamış yüksek lisans tezi), Erzurum.
• Daşdemir, Muharrem (2000). Dedem Korkut Kitabı’nın Söz Dizimi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (basılmamış doktora tezi), Erzurum.
• Daşdemir, Muharrem (2014). Oklama Yöntemiyle Türkçenin Yapısal-İşlevsel Söz Dizimi, Erzurum: Eser Basım Yayın Dağıtım Matbaacılık.
• Delice, H. İbrahim (2000). “Türk Dilinde İşlevsel Ek Tasnifi Denemesi”, Cumhuriyet Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları, S. 24, s. 221-235.
• Delice, İbrahim (2012a). “Yapı Açısından Cümle Sorunu”, Turkish Studies, S. 7 / 3, s. 871-876.
• Delice, İbrahim (2012b). “Cümle Nasıl Tanımlanmalıdır?”, Turkish Studies, S. 7 / 1, s. 37-40.
• Delice, İbrahim (2013). “Türkçenin Ekleri Yapı Açısından Nasıl Sınıflandırılmalıdır?”, VIII. Türkoloji Kongresi, (30 Eylül-4 Ekim 2013), İstanbul Üniversitesi.
• Delice, İbrahim (2017). “Türkçenin Öncül Ekliliği ve Türkçede Öncül Ek Taşıyan Yapılar”, Turkish Studies, S. 4 / 3, s. 703-716.
• Demircan, Ömer (1993). “Türkçede Çatılım ile Edilim”, Yedinci Dilbilim Kurultayı Bildirileri, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, s. 141-154.
• Demircan, Ömer (2003). Türk Dilinde Çatı, İstanbul: Papatya Yayıncılık.
• Demircan, Ömer (2007). “Türkçede İzleme”, XXI. Ulusal Dilbilim Kurultayı Bildiri Özet Kitapçığı (10-11 Mayıs 2007), Mersin Üniversitesi.
• Demirci, Kerim (2010). “Yüzey Yapı Derin Yapı Kavramlarından Ne Anlıyoruz?”, Turkish Studies, S. 574, s. 291-304.
• Demirci, Kerim (2015). Türkoloji için Dilbilim, Konular Kavramlar Teoriler, Ankara: Anı Yayıncılık.
• Doğan, Nuh (2015). “Türkçede Özne Seçme Hiyerarşisi”, Dil Araştırmaları, S.17, s. 159-177.
• Erdem, Mevlüt; Pılgır, Serap (2017). “Türkçede Geçişsiz Fiillerin Ayrımı Üzerine”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 27, s. 159-174.
• Erdem, Mevlüt (2011). “Türkçede Yapım ve Çekim Eklerinin Özellikleri ve Sınırları”, Bilig, Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, S. 58, s. 71-90.
• Erenoğlu, Dilek (2008). “Derin Yapı, Yüzey Yapı”, Türkoloji Kültürü Dergisi, Erzurum, S. 1, s. 5-14.
• Gemalmaz, Efrasiyap (1982). Standart Türkiye Türkçesi (STT)’nin Formanlarının Enformatif Değerleri, Erzurum.
• Gemalmaz, Efrasiyap (1994). “Türkçede İsim Tamlamalarının Derin Yapısı”, Atatürk Üniversitesi Turkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Erzurum, S. 4, s. 1-5.
• Gemalmaz, Efrasiyap (1995). “Türkçe’nin Morfo-Sentaktik Yapısının Fonolojisine Etkileri”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Erzurum, S. 3, s. 1-7.
• Gemalmaz, Efrasiyap (1996). “STT’nde İşaretsiz (/.O./) Görev Ögeleri Üzerine”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Erzurum, S. 6, s. 1-4.
• Gemalmaz, Efrasiyap (1997). “Türkçede Bağlayıcı (Yardımcı) Ses Konusu Üzerine”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Erzurum, S. 7, s. 1-5.
• Gökdayı, Hürriyet (2010). “Türkiye Türkçesinde Öbekler”, Turkish Studies, S. 5/3, s. 1297-1319.
• Gülsevin, Gürer (2004). “Türkçede “Sıra Dışı Ekler” ve Eklerin Tasnif-Tanımlama Sorunu Üzerine”, V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri I (20-26 Eylül 2004), Ankara: TDK Yayınları, s. 1267-1284.
• Günay, Doğan (2007). Metin Bilgisi, İstanbul: Multilingual Yayınları.
• Günay, Doğan (2013). Söylem Çözümlemesi, İstanbul: Papatya Yayıncılık.
• Gür, Tahir (2014). “Bağlam Temelli Öğretimin İlkokul Üçüncü Sınıf Öğrencilerine Kelime Öğretiminde Kullanılması”, Uluslararası Türk Eğitim Bilimleri Dergisi, S. 2, s. 242-253.
• Hirik, Seçil (2017). “Öbek Yapılarda Yönetim”, Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Y. 10, S.1, s. 389-416.
• İmer, Kamile (1987). “Toplum Dil Bilimin Kimi Kavramlarına Kuramsal Bir Bakış ve Dil Türleri”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, C. 2, S. 1, s. 213-230.
• Kara, Funda (2001a). Namık Kemal’in Mektuplarında Söz Dizimi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (basılmamış doktora tezi), Erzurum.
• Kara, Funda (2001b). “Cümle Çözümlemelerinde Üç Yöntem Ağaçlandırma Oklama Parantezleme”, Atatürk Üniversitesi Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi Dergisi, Dil Edinimi ve Dil Öğretimi Özel Sayısı, S. 5, s. 243-250.
• Kara, Funda (2006). “Onuncu Yıl Nutku’nun Bürün Yapısı”, III. Türkoloji Günleri “Atatürk, Dil ve Edebiyat” (6-7 Kasım 2006), Erzurum.
• Kara, Funda (2009). “Yapım Eki İşlevinde Olmayan Eklerden Bazıları”, Uluslararası Türklük Bilgisi Sempozyumu Bildirileri (25-27 Nisan 2007), C. 2, s. 565-576.
• Kara, Funda (2016). “Yapım Eklerini Çekim Eklerinden Ayıran Ölçütler Nelerdir?”, Türk Dil Bilgisi Toplantıları-V, Türk Dilinde Eklerin Sınıflandırılması Sempozyumu (2-3 Haziran 2016), İstanbul.
• Karabulut, Ferhat (2012). Türk Dilinde ve Dünya Dillerinde Edilgen Çatı Tipolojisi, Ankara: Grafiker Yayınları.
• Karahan, Leylâ (2000). “Yapı Bakımından Cümle Sınıflandırmaları Üzerine”, Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, Ankara: TDK Yayınları, S. 583, s. 16-23.
• Karahan, Leylâ (2004). Türkçede Söz Dizimi, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Karahan, Leylâ (2009). “Dil Bilgisi Öğretiminde Bütün-Parça İlişkisinin Önemi”, Turkish Studies, S. 4 / 8, s. 23-30.
• Karahanci, İbrahim (2016). “Sözcük Birimlerin Üslup Oluşumuna Katkısı I”, Teke Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, S. 5 / 4, s. 1731-1747.
• Karahanci, İbrahim (2017). “Sözcük Birimlerin Üslup Oluşumuna Katkısı II”, Teke Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, S. 6 / 2, s. 749-768.
• Karpuz, H. Ömer; Akçataş, Ahmet (2001). “Metinde Anlam Bağları Üzerine”, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 18, Erzurum, s. 37-47.
• Karpuz, H. Ömer; Aydemir, Ö. Kasım (2012). “Gencine-i Adalet’te İktidar Aracı Niteliği ile Bilgi Üzerine Söylem Çözümlemesi”, Turkish Studies, S. 7 / 4, s. 137-144.
• Kerimoğlu, Caner (2009). “Türkiye Türkçesinde Ettirgenlik”, Turkish Studies, S. 4 / 8, s. 1734-1745.
• Kerimoğlu, Caner (2011). Kiplik İncelemeleri ve Türkçe, İzmir: Dinozor Kitabevi.
• Kerimoğlu, Caner (2014). Genel Dilbilime Giriş, Ankara: Pegem Akademi.
• Mert, Osman (2002). Kutadgu Bilig’de Hal Kategorisi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (basılmamış doktora tezi), Erzurum.
• Musaoğlu, M. (2008). “Türkçede Çatı”, Prof. Dr. Ahmet B. Ercilasun Armağanı, Ankara: Akçağ Yayınları, s. 207-234. Onan, Bilginer (2015). “Derin Yapı Yüzey Yapı İlişkisi Bağlamında Temel Dil Becerileri Üzerine Bir Analiz Çalışması”, Ana Dili Eğitimi Dergisi, S. 3 / 3, s. 91-110.
• Onursal, İrem (2003). “Türkçe Metinlerde Bağdaşıklık ve Tutarlılık”, Günümüz Dilbilim Çalışmaları, İstanbul: Multilingual Yayınları, Dilbilim Dizisi, s. 121-132.
• Özkan, Işıl Aydın (2017a). “Türkçede İstemi Artıran Biçimbilgisel Kategoriler”, JASSS International Journal of Social Science, S. 60, s. 183-195.
• Özkan, Işıl Aydın (2017b). “Türkçede İstemi Değiştiren Anlamsal Süreçler”, IJLA International Journal of Language Academy, S. 5 / 4, s. 33-46.
• Sebzecioğlu, Turgay (2016). Dilbilim Kavramlarıyla Türkçe Dilbilgisi. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Torun, Yeter (2015). “-mış gibi Yapısının Kullanımları ve Algıda Örgütleme Açısından İşlevsel Özellikleri Üzerine”, X. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı Bildirileri (28 Eylül-1 Ekim 2015 Saraybosna). Ankara: Bilkent Üniversitesi Yayınları, s. 645-653.
• Turan, Zikri (2007). “Türkçenin Yapım ve Çekim Düzeninde Yer Alan Eklerin Sınıflandırılması Nasıl Olmalıdır?”, IV. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri II (24-29 Eylül 2000), Ankara: TDK Yayınları, s. 1835-1844.
• Uzun, Muzaffer (2016). Nazan Bekiroğlu’nun “Nar Ağacı” Adlı Romanında Bağdaşıklık ve Bağdaşıklık Ekseninde Bir Söz Varlığı Çözümlemesi, Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (basılmamış doktora tezi), Trabzon.
• Uzun, Muzaffer (2018). “İyelik Öbeklerinde Tamlayan Eksiltisi Sorunu”, International Journal of Language Academy, 6/1, s. 104-111.
• Uzun, Nadir Engin (2000). Anaçizgileriyle Evrensel Dilbilgisi ve Türkçe. İstanbul: Multilingual Yayınları.
• Uzun, Nadir Engin (2004). Dünya Dillerinden Örneklerle Dilbilgisinin Temel Kavramları: Türkçe Üzerine Tartışmalar. İstanbul: Türk Dilleri Araştırma Dizisi, S. 39.
• Uzun, Nadir Engin (2006). Biçimbilim: Temel Kavramlar, İstanbul: Papatya Yayıncılık.
• Üstünova, Kerime (2009). “Bağımsız Dil Birimi Var mı? Ya da Adlar, Bağımsız Dil Birimleri mi?”, IV. Uluslararası Büyük Türk Dil Kurultayı, (26-28 Eylül 2009), Kırım Simferopol (Akmesçit), s. 107-114.
• Üstünova, Kerime (2010a). “Sözcük Türü-Görev Adı Ayrımı”, Dil Bilgisi Sorunları, İstanbul: Kesit Yayınları, s. 157-162.
• Üstünova, Kerime (2010b). “Yüzey Yapı-Derin Yapı Kavramları Üzerine”, Turkish Studies, S. 5 / 4, s. 697-704.
• Üstünova, Kerime (2012). Türkiye Türkçesi Ad İşletimi (Biçim Bilgisi), Bursa: Sentez Yayınları.
• Üstünova, Kerime (2012). “Geçişlilik-Geçişsizlik Nitelikleri Değişken Olabilir mi?”, Turkish Studies, S. 7 / 2, s. 7-14.
• Üstünova, Kerime (2013). “Yaptırımlı Eylemlerin Dilde Kullanımı”, Leylâ Karahan Armağanı, Ankara: Akçağ Yayınları:1127, Armağan Kitaplar: 3, s. 851-860.
• Üstünova, Kerime (2014a). “Edilgen Çatılı Eylemin Kullanım Alanı”, IX. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı Bildirileri (26-27 Eylül 2014 Ankara), Ankara: Bilkent Üniversitesi Yayınları, s. 135-141.
• Üstünova, Kerime (2014b). Türkiye Türkçesinde Yapı Kavramı ve Söz Dizimi İncelemeleri, Bursa: Sentez Yayıncılık.
• Üstünova Kerime (2014c). “Metin İncelemelerinde Eksilti-Eksiklik Ayrımı”, Dil Araştırmaları, Bursa: Sentez Yayıncılık, s. 43-49.
• Üstünova, Kerime (2015a). “Zorunlu ve Seçimlik Ögeler”, 7. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu (16-18 Ekim 2014-Elazığ) Bildirileri I, Elazığ: Fırat Üniversitesi Yayınları, s. 403-410.
• Üstünova, Kerime (2015b). “Eylem-Nesne İlişkileri Üzerine, Sadece {-I}, {-Ø} Ekleriyle Çekimlenmiş Ad / Zamir Alan Eylemler mi Geçişli Sayılmalıdır?” Turkish Studies, S. 10 / 16, s. 1143-1152.
• Üstünova, Kerime (2016a). Eylem İşletimi, Bursa: Sentez Yayınları.
• Üstünova, Kerime (2016b). “Biçimleri Aynı İşlevleri ve Kategorileri Farklı Eklere Yönelik Bir İnceleme”, Turkish Studies, S. 11 / 10, s. 681-689.
• Üstünova, Kerime (2017). “Geçişli Durum Eylemlerinde Yaptırım Ekinin Kullanımı”, Teke Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, S. 6 / 4, s. 2144-2153.
• Yaylagül, Özen (2015). Göstergebilim ve Dilbilim, Ankara: Hece Yayınları.
• Yılmaz, Engin (2013). “mI Sadece Bir Sorulama Ögesi midir?” VI. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri (20-25 Ekim 2008), C. IV, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, s. 4781-4798.
• Yılmaz, Seda (2014). “Çatı Kavramı Üzerine”, The Journal of Academic Social Science Studies International Journal of Social Science, S. 26, s. 521-535.