TÜRKİYE-CHAD RELATIONS WITHIN THE FRAMEWORK OF THE WIN-WIN PARADIGM

Yıl 2023, Cilt: 54, 1 - 29, 20.12.2023

Ahmet Burak Baykuş , Pelin Aliyev

https://doi.org/10.58699/tyir.1326145

Öz

The aim of this study is to determine the factors that have enabled Turkey-Chad relations to gain momentum in recent years. The study draws attention to the existence of two important sub-factors. One of these is the transformation in Turkey’s Africa policy. Turkey reshaped its African policy and began pursuing a comprehensive approach to the continent, where global competition is intense. Türkiye is trying to increase its influence by improving its relations in all countries on the continent. Within the framework of this policy, great importance is given to developing relations with Chad. Another sub-factor is Chad's desire to find permanent solutions to its political, economic, development and security-based problems. At this point, it has been determined that the main factor that brings these two countries together is the need for cooperation arising from the changes experienced by each country. It has been observed that the two countries have developed cooperation in different fields such as politics, economy, education, culture, security and industry, beyond the donor-recipient relationship model.
Keywords: Chad, Türkiye, Africa, Bilateral Cooperation, Win-Win Principle.

Anahtar Kelimeler

Chad, Türkiye, Win-win paradigm, Africa., Bilateral Cooperation

İnsani Yardımlardan Savunma Sanayi İşbirliğine: Türkiye-Çad İlişkilerinin Derinlemesine Analizi

Öz

Bu çalışmanın amacı, Türkiye-Çad ilişkilerinin son yıllarda ivme kazanmasını sağlayan faktörlerin neler olduğunu tespit etmektir. Çalışmada iki önemli alt faktörün varlığına dikkat çekilmektedir. Bunlardan birisi, Türkiye’nin Afrika politikasında yaşanan dönüşümdür. Türkiye, Afrika politikasını yeniden şekillendirerek küresel rekabetin yoğun olduğu kıtaya kapsamlı bir yaklaşım sergilemeye başlamıştır. Türkiye, kıtadaki tüm ülkelerde ilişkilerini geliştirerek etkisini artırmaya çalışmaktadır. Bu politika çerçevesinde Çad ile ilişkilerin geliştirilmesine son derece önem verilmektedir. Bir diğer alt faktör ise, Çad’ın siyasi, ekonomik, kalkınma, güvenlik temelli sorunlarına kalıcı çözümler bulma isteğidir. Bu noktada bu iki ülkeyi bir araya getiren ana faktörün her ülkenin kendi içinde yaşadığı değişimin ortaya çıkardığı iş birliği ihtiyacı olduğu tespit edilmiştir. İki ülkenin yardım eden-yardım alan ilişki modelinin ötesinde siyasi, ekonomi, eğitim, kültürel, güvenlik ve sanayi gibi birbirinden farklı alanlarda iş birlikleri geliştirdikleri gözlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Çad, Türkiye, Kazan-Kazan Paradigması, Afrika, İkili işbirliği

Kaynakça

• Akgün, Birol (2021). “Afrika’nın Geleceği İçin Eğitim: Türkiye Maarif Vakfı” https://kriterdergi.com/dosya-afrikada-turkiye/afrikanin-gelecegi-icin-egitim-turkiye-maarif-vakfi (Erişim Tarihi: 28.08.2023).
• Akıllı, Erman (2022). “Türkiye’s Foreign Aids Leadership in Africa,” Uluslararası Liderlik Çalışmaları Dergisi: Kuram ve Uygulama, 5(2), 140-152 . DOI: 10.52848/ijls.1137500.
• Akpınar, Pinar (2017). “From Benign Donor to Self-Assured Security Provider: Turkey's Policy in Somalia,” Istanbul Policy Center.
• Alemdar, Ahmet, (2023). “Afrika’nın Savunma ve Güvenlik Anlayışında Türk Savunma Sanayii Etkisi” Kriter Dergisi, 8(82), https://kriterdergi.com/dosya-afrika/afrikanin-savunma-ve-guvenlik-anlayisinda-turk-savunma-sanayii-etkisi.
• Alpar, Güray (2019). Türk Gönül Coğrafyası Kavramına Antropolojik Bakış. Üçüncü Sektör Sosyal Ekonomi, 54(2), 841 - 856.
• Anadolu Ajansı (2023). “Bakan Şimşek: Kalıcı refah artışı için ihracatı önceliklendirmeye devam edeceğiz.” https://www.aa.com.tr/tr/ekonomi/bakan-simsek-kalici-refah-artisi-icin-ihracati-onceliklendirmeye-devam-edecegiz/2977876 (Erişim Tarihi: 01.09.2023).
• Anadolu Ajansı (26 Aralık 2017). “Cumhurbaşkanı Erdoğan: Çad'daki FETÖ iltisaklı okulların tamamı Maarif Vakfımıza devredildi”. https://www.aa.com.tr/ tr/dunya/cumhurbaskani-erdogan-caddaki-feto-iltisakli-okullarin-tamami-maarif-vakfimiza-devredildi/1015635 (Erişim Tarihi: 10.09.2023).
• Arı, Tayyar (2006). “Uluslararası İlişkiler Teorileri” (İstanbul: Alfa Yayınları).
• Associated Press (2023). “Chad nationalizes assets by oil giant Exxon, says government” https://apnews.com/article/exxon-mobil-chad-oil-f41c34396fdff247ca947019f9e b3f62 (Erişim Tarihi: 10.09.2023).
• Bahçecik, Şerif Onur (2021). “Turkey’s “Opening up to Africa”: From Idea to Full-Fledged Policy”. Anemon Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 9, 173-179.
• Balamir Coşkun, Bezen (2021). “İşbirliği”, Uluslararası İlişkilere Giriş: Tarih, Teori, Kavram ve Konular, Eds. Şaban Kardaş ve Ali Balcı. (İstanbul: Küre Yayınları), 421-429.
• Bayram, Mürsel (2022). “Afrika’nın Savunmasında Türkiye” https://ytb.gov.tr/haberler/ afrikanin-savunmasinda-turkiye#:~:text=2020%27de%20T%C3%BCrkiye%27 den%20Afrika,sanayii%20i%C5%9F%20birli%C4%9Fi%20anla%C5%9Fmas%C4%B1%20imzalad%C4%B1. (Erişim Tarihi: 03/09/2023).
• BBC (2021). “Chad's President Idriss Déby dies after clashes with rebels”, https://www.bbc.com/news/world-africa-56815708 (Erişim Tarihi: 02.04.2023).
• BBC (2023). “'Putin'i sev, Fransa'dan nefret et': Kremlin yanlısı sosyal medya kampanyası Afrika'yı nasıl etkiliyor?” https://www.bbc.com/turkce/articles/cw0e5832jjgo (Erişim Tarihi: 16.09.2023).
• Belder, Ferit. (2023). “Kalkınma yardımları ve Türk dış politikası: Bir dönemselleştirme önerisi (2002-2022)”. KOCATEPEİİBFD, 25(1), 40-52. https://doi.org/10.33707/ akuiibfd.1256110.
• Boztaş, Asena (2011). “Türkiye’nin Afrika İle İlişkilerinde Proaktif Politikalarının Teorik Analizi: Konstrüktivist Teori, Eleştirel Teori ve Uluslararası Toplum Teorisi” Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, sayı: 31.
• Brown, Cris ve Kristen, Ainley (2013). Uluslararası İlişkileri Anlamak (İstanbul: Sümer Yayınları).
• BTI (2022). “Chad Country Report 2022”, https://bti-project.org/en/reports/country-report?isocode=TCD&cHash=ec6ecdccc60837878823938f84214d5d (Erişim Tarihi: 26.04.2023).
• Collelo, Thomas (1988). Area Handbook Series: Chad, A Country Study (Federal Research Division Library of Congress). Constitution of Chad (2018) https://constituteproject.org/constitution/Chad_2018. pdf?lang=en (Erişim Tarihi: 20.04.2023).
• Decalo, Samuel (1980). “Regionalism, Political Decay, and Civil Strife in Chad”, The Journal of Modern African Studies, 18 (1): 23-56. http://www.jstor.org/stable/160409 (Erişim Tarihi: 29.04.2023).
• DEİK Türkiye-Afrika İş Konseyleri, https://www.deik.org.tr/turkiye-afrika-is-konseyleri (Erişim Tarihi: 11.09.2023). Donelli, F. (2023). “From Humanitarianism to Drones: The Pragmatic Flexibility of Turkey’s Policy Toward Sub-saharan Africa,” Poliarchie, 6(1), 4–21. https://doi.org/10.13137/2611-2914/35188.
• Dönmez, Ümit (2022). “La Turquie est le pays le plus populaire chez les jeunes tchadiens (Sondage)”. Agence Anadolu. https://www.aa.com.tr/fr/afrique/la-turquie-est-le-pays-le-plus-populaire-chez-les-jeunes-tchadiens-sondage/2464679 (Erişim Tarihi: 18.09.2023).
• Dursun, Davut (1993). “Çad”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA) (İstanbul: Türkiye Diyanet. Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM), 1993), 8/154. https://cdn2.islamansiklopedisi.org.tr/dosya/8/C08003014.pdf (Erişim Tarihi: 10.09.2023).
• Economist Impact (t.y.). “Ranking and Trends”. https://impact.economist.com/ sustainability/project/food-security-index/#global-overview (Erişim Tarihi: 10.09.2023).
• Eyrice Tepeciklioğlu, Elem, Onur Tepeciklioğlu ve Betül Aydoğan Ünal (2018). “Türkiye’nin Sahra-Altı Afrika’da Yürüttüğü Kamu Diplomasisi Faaliyetleri”, Ege Academic Review 18 (4), 605-618. Doi: 10.21121/eab.2018442990 (Erişim Tarihi: 29.04.2023).
• Freedom House (2020). “Chad 2020”, https://freedomhouse.org/country/chad/ freedom-world/2020 (Erişim Tarihi: 03.04.2023).
• Freedom House (2023). “Freedom in The World 2023” https://freedomhouse.org/ country/chad/freedom-world/2023 (Erişim Tarihi: 02.09.2023).
• Harmes, Adam (2012). “The rise of neoliberal nationalism” Review of International Political Economy, 19(1): 59-86.
• Hollick, Julian Crandall (1982). “Civil War in Chad, 1978-82”, The World Today, 38(8): 297-304.
• IDEA (2022). “Global State of Democracy Report 2022: Forging Social Contracts in a Time of Discontent” https://idea.int/democracytracker/gsod-report-2022 (Erişim Tarihi: 10.09.2023).
• Institute for Peace and Security Studies (2021). “Chad Conflict Insights Report”, https://ipss-addis.org/download/chad-conflict-insights/ (Erişim Tarihi: 15.04.2023).
• Inter-Parliamentary Union (2016). “Chad National Assembly Last Election” http://archive.ipu.org/parline-e/reports/2061_E.htm (Erişim Tarihi: 12.05.2023).
• International Energy Agency, “2022 Report.” https://www.iea.org/reports/world-energy-outlook-2022. Joffe, George (1990). “Turmoil in Chad”, Current History, 89 (546): 175-177. https://www.jstor.org/stable/45316363 (Erişim Tarihi: 30.04.2023).
• Kaplan, Haktan, Çimen, İbrahim ve Balcı, Engin. (2022). “Türkiye’nin Eğitim Diplomasisinde Türkiye Maarif Vakfının Rolü” Akdeniz Havzası ve Afrika Medeniyetleri Dergisi, 4 (2) , 120-128 . DOI: 10.54132/akaf.1209119.
• Kavas, Ahmet (2006). “Batı Afrika'da Fransız Sömürgeciliği Karşısında Malili Marabuların Mücadelesi”. Journal of Istanbul University Faculty of Theology, 0 (14), 67-102. https://dergipark.org.tr/tr/pub/iuilah/issue/978/11006.
• Kavas, Ahmet (2019). “Afrika’da Bilim Geleneği” https://samsun.edu.tr/wp-content/uploads/2019/12/AHMET-KAVAS.docx.
• Kavas, Ahmet (21 Kasım 2017). Röportaj: “Osmanlı, Afrika’yı Endülüs Olmaktan Kurtardı”. AFAM-Afrika Araştırmacıları Derneği. https://afam.org.tr/osmanli-afrikayi-endulus-olmaktan-kurtardi/ (Erişim Tarihi: 10.09.2023).
• Keohane, Robert O’ ve Joseph S. Nye. (2001). Power and Interdependence. (New York. Longman).
• Kökçam, Selami (17 Ekim 2021). Ahmet Kavas ile Röportaj. https://www.trthaber.com/ haber/gundem/yukselen-kita-afrikada-guc-mucadelesi-turkiye-617602.html (Erişim Tarihi: 18.09.2023).
• Lamy, Steven L., John Bayllis, Steve Smith and Patricia Owens (edt.) (2008). “Contemporary mainstream approaches: neorealism and neoliberalism” The Globalization of World Politics. (New York. Oxford), 124-141.
• Manaflı, Tural (2021). “Uluslararası İlı̇şkı̇ler Teorı̇lerı̇nde Neolı̇beralı̇zm’ı̇n Yerı̇ Ve Önemı̇: Şanghay İşbı̇rlı̇ğı̇ Örgütü ve BRICS Karşılaştırması” (Yayımlanmamış Yüksel Lisans Tezi).
• May, Roy ve Simon Massey (2002). “The Chadian Party System: Rhetoric and Reality”, Democratization 9(3): 72-91. http://dx.doi.org/10.1080/714000269 (Erişim Tarihi: 30.04.2023).
• Milliyet (2021). “Çad’a Destek Vermeye Hazırız” https://www.milliyet.com.tr/siyaset/ cada-destek-vermeye-haziriz-6629152 (Erişim Tarihi: 28.08.2023).
• Milner, Helen (1992). “Review: International Theories of Cooperation among Nations: Strengths and Weaknesses”, World Politics 44 (3): 466-496.
• Ministère de l’Europe et des affaires étrangères. “France Diplomatie: TChad”. https://www.diplomatie.gouv.fr/fr/dossiers-pays/tchad/relations-bilaterales/.
• Mordor Intelligence (2023). “Chad Oil and Gas Market Size&Share Anaysis-Growth Trends & Forecasts” https://www.mordorintelligence.com/industry-reports/ chad-oil-and-gas-market#:~:text=Petroleum%20is%20Chad%27s%20primary% 20source,Esso%20Exploration%20%26%20Production%20Chad%20Inc. (Erişim Tarihi: 03.09.2023).
• NTV (2016). “Çad FETÖ okullarını Türkiye Maarif Vakfı'na devretti” https://www.ntv.com.tr/dunya/caddan-feto-okullari-karari,WxZO2SI84UKbHy RLleCpVw (Erişim Tarihi: 10.09.2023).
• NTV (2017). "Çad'ın terörle mücadelesinde her daim yanında olacağız" https://www.ntv.com.tr/dunya/cadin-terorle-mucadelesinde-her-daim-yaninda-olacagiz,bSdugRElF0S6LgqWartnQA (Erişim Tarihi: 15.09.2023).
• NTV (2019). “Cumhurbaşkanı Erdoğan: Çad ve Afrika ülkeleriyle iş birliğini daha da ileriye taşımaya kararlıyız”, 27.02.2019, https://www.ntv.com.tr/turkiye/cumhur baskani-erdogan-cad-ve-afrika-ulkeleriyle-is-birligini-daha-da-ileriye-tas,lLUNAm IslEKD1KBKJjMfJQ (Erişim Tarihi: 02.11.2023).
• Orakçi, Serhat (2022). “The Rise of Turkey in Africa”. Aljazeera Centre for Studies, https://studies.aljazeera.net/sites/default/files/articles/documents/2022-01/The%20Rise%20of%20Turkey%20in%20Africa.pdf (Erişim Tarihi: 11.07.2023).
• Our World in Data (2022). “Democracy Index” https://ourworldindata.org/grapher/ democracy-index-eiu?tab=chart&country=~TCD Erişim (Tarihi: 13.09.2023).
• Ousmane, Diarra (2023). “l’ONG nationale ADEPSET offre 300 moutons aux victimes du séisme en Turquie”, Tchad Infos. https://tchadinfos.com/societe-long-nationale-adepset-offre-300-moutons-aux-victimes-du-seisme-en-turquie/ (Erişim Tarihi: 10.09.2023).
• Özkan, Mehmet and Akgün, Birol (2010). Turkey's opening to Africa. The Journal of Modern African Studies, 48(4), 525-546. doi:10.1017/S0022278X10000595.
• Özkan, Mehmet ve Serhat Orakçı (2013). “Summitry Diplomacy in Turkey–Africa Relations: Statements, (Non-)Accomplishments and Effectiveness” Jurnal of Balkan and Near Eastern Studies, DOI: 10.1080/19448953.2023.2236516.
• Resmî Gazete. 1 Ekim 2021 Cuma Tarihli. https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/ 2021/10/20211001-4.pdf (Erişim Tarihi: 11.06.2023).
• Rumelili, Bahar (2021). “Kimlik”, Uluslararası İlişkilere Giriş: Tarih, Teori, Kavram ve Konular, Eds. Şaban Kardaş ve Ali Balcı. (İstanbul: Küre Yayınları), 389-407.
• Sampson, Michael; Dai, Xinyuan and Snidal, Duncan. (2017). Interstate Cooperation Theory and International Institutions. 10.1093/OBO/9780199743292-0093.
• Sarı Ertem, Helin (2012). “Kimlik ve Güvenlik İlişkisine Konstrüktivist Bir Yaklaşım: “Kimliğin Güvenliği” ve “Güvenliğin Kimliği””. Güvenlik Stratejileri Dergisi, 8, 177-237.
• Sıradağ, Abdurrahim (2022). “The Rise of Turkey’s Soft Power in Africa: Reasons, Dynamics, and Constraints.” Uluslararası Politik Araştırmalar Dergisi, 8 (2) , 1-14 . DOI: 10.25272/1icps.1117810.
• Sour, Lotfi (2019). “The Turkish Foreign Policy Dimensions in Africa in AKP Era” Journal of Afro-Asian Studies 7-28 https://www.researchgate.net/publication/333678052_The_Turkish_Foreign_Policy_Dimensions_in_Africa_in_AKP_Era (Erişim Tarihi: 13.09.2023).
• Sputniknews (2017). “Erdoğan: Yıllarca şu Afrika Allah aşkına sömürülmedi mi?”, 23.01.2017. https://sputniknews.com.tr/20170123/erdogan-afrika-yillarca-somuruldu-1026897295.html (Erişim Tarihi: 03.11.2023).
• T.C. Cumhurbaşkanlığı (2017). “Afrika’ya Bakışımız Sömürgeciler Gibi Olmayacak”, 26.12.2017. https://www.tccb.gov.tr/haberler/410/87877/afrikaya-bakisimiz-somurgeciler-gibi-olmayaca (Erişim Tarihi: 30.10.2023).
• T.C. Cumhurbaşkanlığı (2021). “Çad ile askerî, savunma ve güvenlik alanlarındaki iş birliğimizi geliştirmeye hazırız”, 27.10.2021. https://www.tccb.gov.tr/haberler/ 410/131162/-cad-ile-asker-savunma-ve-guvenlik-alanlarindaki-is-birligimizi-gelis tirmeye-haziriz- (Erişim Tarihi: 03.11.2023).
• T.C. Cumhurbaşkanlığı (2022). “Afrika Özel”, https://www.tccb.gov.tr/ozeldosyalar/ afrika/etiyopya/ (Erişim Tarihi: 02.11.2023).
• T.C. Dışişleri Bakanlığı (1998). “Dışişleri Güncesi” Aralık 1998 http://diad.mfa.gov.tr/ diad/gunce/aralik-1998.pdf (Erişim Tarihi: 13.09.2023).
• T.C. Dışişleri Bakanlığı (t.y.). “Türkiye-Afrika İlişkileri”, https://www.mfa.gov.tr/ turkiye-afrika-iliskileri.tr.mfa (Erişim Tarihi: 12.04.2023).
• T.C. Dışişleri Bakanlığı (t.y.). “Türkiye-Çad İlişkileri”, https://www.mfa.gov.tr/turkiye-cad-iliskileri.tr.mfa (Erişim Tarihi: 26.04.2023).
• TBMM (2016), “Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile Çad Cumhuriyeti Hükümeti Arasında Savunma Sanayi İşbirliği Anlaşmasının Onaylanmasının Uygun Bulunduğuna Dair Kanun Tasarısı”, https://www5.tbmm.gov.tr/sirasayi/donem26/yil01/ss303.pdf (Erişim Tarihi: 16.06.2023).
• TBMM (2022), “Türkiye Cumhuriyeti Hükûmeti ile Çad Cumhuriyeti Hükûmeti Arasında Askerî İş Birliği Çerçeve Anlaşması”, https://www5.tbmm.gov.tr/sirasayi/donem 27/yil01/ss388.pdf (Erişim Tarihi: 16.06.2023).
• The World Bank (2022). “GDP Growth” https://data.worldbank.org/indicator/ NY.GDP.MKTP.KD.ZG?most_recent_value_desc=true&locations=XL (Erişim Tarihi: 13.09.2023).
• The World Bank, Chad 2023. https://www.worldbank.org/en/country/chad/ overview#:~:text=Although%20Chad%20had%20made%20progress,below%20the%20national%20poverty%20line. (Erişim Tarihi: 09.09.2023).
• TİKA (2012) “Afrika’da 8 Program Koordinasyon Ofisi, 37 Ülkede Proje”, 11.01.2013, https://www.tika.gov.tr/tr/haber/turkiye_afrikada-3592 (Erişim Tarihi: 02.11.2023).
• TİKA (2020a). Türkiye Kalkınma Yardımları Raporu 2020. https://www.tika.gov.tr/ upload/sayfa/Pictures/Turkiye%20Kalk%C4%B1nma%20Yard%C4%B1mlar%C4%B1%202020_tr.pdf (Erişim Tarihi: 26.04.2023).
• TİKA (2020b). “Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı Başkanlığı (TİKA), Orta Afrika ülkesi Çad'ın tarımsal kalkınmasına destek için uygulamalı tarım okulunun temelini attı” https://www.tika.gov.tr/tr/haber/tika_dan_cad_da_tarimsal_egitime_ destek-56971 (Erişim Tarihi: 26.04.2023).
• TİKA (2021). “Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı Başkanlığı (TİKA), Çad Eğitim Bakanlığının kendi ders kitaplarını basabilmesi için matbaa kurdu.”, https://www.tika.gov.tr/tr/haber/tika_cad_da_matbaa_kurdu-61326 (Erişim Tarihi: 26.04.2023).
• TİKA (2022a). “Faaliyet Raporu”, https://www.tika.gov.tr/upload/old/2023/FAAL% C4%B0YET%20RAPORU/T%C4%B0KA%202022%20%C4%B0dare%20Faaliyet%20Raporu.pdf (Erişim Tarihi: 12.05.2023).
• TİKA (2022b). TİKA’dan Çad’da Kadın İstihdamına Destek. https://www.tika.gov.tr/ tr/haber/tika_dan_cad_da_kadin_istihdamina_destek-74272 (Erişim Tarihi: 11.07.2023).
• TİKA, (2015). “TİKA’dan Angola’daki Engellilere Destek”, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı Başkanlığı, 8 Eylül 2015, https://www.tika.gov.tr/tr/haber/tika%27dan_angola%27daki_engellilere_destek-19031 (Erişim Tarihi: 23.08.2023).
• TİKA, (2016). “Gabon Kırsalında Bulunan Tchatanga Köy’ne Hayat Veren Proje Tamamlandı”, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı Başkanlığı, 25 Şubat 2016, https://www.tika.gov.tr/tr/haber/gabon_ kirsalinda_bulunan_tchatanga_koyu%27ne_hayat_veren_proje_tamamlandi-21274 (Erişim Tarihi: 24.08.2023).
• TRT (2021). “Cumhurbaşkanı Erdoğan: Afrika ziyaretlerimi sömürgeci zihniyetin rahatsızlığına rağmen gerçekleştirdim”, 23.10.2021. https://www.trthaber.com/ haber/gundem/cumhurbaskani-erdogan-afrika-ziyaretlerimi-somurgeci-zihniyetin-rahatsizligina-ragmen-gerceklestirdim-619447.html (Erişim Tarihi: 03.11.2023).
• TRT Haber (2017). “Çad'dan FETÖ’ye büyük darbe” https://www.trthaber.com/ haber/dunya/caddan-fetoye-buyuk-darbe-342090.html (Erişim Tarihi: 10.09.2023).
• Tubiana, Jérôme ve Debos, Marielle (12 December 2017). Déby’s ChadPolitical Manipulation at Home, Military Intervention Abroad, Challenging Times Ahead. United States Institute of Peace. https://www.usip.org/publications/2017/12/ debys-chad (Erişim Tarihi: 10.09.2023).
• TÜİK (2023). Dış Ticaret İstatistikleri https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Dis-Ticaret-Istatistikleri-Temmuz-2023-49626.
• Türkiye Gazetesi (1 Mayıs 2023). “İlklerin uçağı bitti tükendi! TUSAŞ'ın elinde Hürkuş kalmadı”. https://www.turkiyegazetesi.com.tr/fotogaleri/ilklerin-ucagi-bitti-tukendi-tusasin-elinde-hurkus-kalmadi-33920 (Erişim Tarihi: 09/09/2023).
• Türkiye Gazetesi (13 Aralık 2013). “THY Kano ve Çad seferleriyle uçuş ağını genişletti”, https://www.turkiyegazetesi.com.tr/ekonomi/thy-kano-ve-cad-seferleriyle-ucus-agini-genisletti-113980 (Erişim Tarihi: 25.05.2023).
• Türkiye İhracatçılar Meclisi TİM (2023). İhracat Rakamları. https://tim.org.tr/tr/ihracat-rakamlari (Erişim Tarihi: 27.08.2023).
• UN WFP (2019). https://www.wfp.org/countries/chad (Erişim Tarihi: 17.06.2023).
• UNDP (2022). “The 2021/2022 Human Development Report” https://hdr.undp.org/ system/files/documents/global-report-document/hdr2021-22overviewenpdf.pdf (Erişim Tarihi: 10.09.2023).
• UNESCO (t.y.). “Net flow of internationally mobile students”. http://data.uis.unesco. org/Index.aspx (Erişim Tarihi: 16.09.2023).
• Wendt, Alexander (1194). “Collective Identity Formation and the International State”, American Political Science Review, 88(2), 1994, 384-397.
• Xulong, Chen (2017). “Win-Win Cooperation: Formation, Development and Characteristics” https://www.ciis.org.cn/english/ESEARCHPROJECTS/ Articles/202007/t20200715_3604.html (Erişim Tarihi: 10.09.2023).
• YEE, Yunus Emre Enstitüsü (2022). “Güney Afrika’da Türk Günü ve Türk Yemek Festivali” https://www.yee.org.tr/tr/haber/guney-afrikada-turk-gunu-ve-turk-yemek-festivali, (Erişim Tarihi: 24.05.2023).
• Yılmaz, Tuğrul Oğuzhan (2018). “Türkiye-Afrika İlişkilerinin Güvenlik Boyutu: Türk Savunma Sanayii ve Afrika”, Türk Dünyası Araştırmaları 120(2018): 41-66.
• YÖK (2023). Yüksek Öğretim Bilgi Sistemi. https://istatistik.yok.gov.tr/ (Erişim Tarihi: 10.09.2023).