Fârâbî’nin Tümevarım Anlayışı Üzerine Bir İnceleme

Yıl 2023, Cilt: 6 Sayı: 1, 13 - 25, 20.03.2023

Yunus Emre Akbay

https://doi.org/10.32329/uad.1255297

Cited By: 2

Öz

Bu makalede Fârâbî’nin tümevarım anlayışı tümevarımın tanım, kullanım amacı, beş sanattaki yeri, eğitim ve öğretimdeki işleviyle incelenmektedir. Çalışmanın iddiası, Fârâbî’nin tümevarımın doğasından kaynaklanan bazı problemlere cevap verebilecek şekilde kendi mantık anlayışına özgü olarak tümevarımı yorumladığıdır. Fârâbî’nin eserlerinin öncelendiği araştırmada metin analizi ve ikincil literatürdeki eserlerle yapılan karşılaştırmalardan faydalanılmıştır. Filozofa göre tümevarım, parçadan bütüne yönelik bir akıl yürütmedir. O, tümevarımı burhân sanatında tümel önermenin anlaşılması; cedeldeyse külli öncülün tasdiklenmesi açısından yorumlar. Fârâbî, salt tümevarımı bir ispat yöntemi olarak görmeyerek, Aristoteles’in burhân teorisindeki tümevarımın rolünü değiştirir. Ayrıca o, tümel kavram, önerme ve bilimin ilk ilkelerini tümevarımın maksatları arasında sayan Aristoteles yorumundan farklı bir öneri sunar. Filozof tekillerdeki ortak özelliklerin verili olmadan tümevarımla bilinemeyeceği, tümevarımın döngüsel olduğu ve tekillerin tümevarımla tüketilemeyeceği iddialarına cevap verir. Fârâbî, Aristoteles’te açıktan yapılmayan tam ve eksik tümevarım ayrımını yaparak tam ve eksik tümevarımın burhânî ya da cedelî akıl yürütmelerdeki kullanımıyla ortaya çıkan yargının kesinliğini tartışır. Fârâbî, tümevarımı, temsil ve tümdengelimle birlikte karmaşık argüman kurgulamak üzere kullanır. O, tümevarımın eğitim açısından faydalarını sayarak meseleyi bu boyutuyla analiz eder. Bununla beraber, farklı ifadeleri ışığında tecrübe ve tümevarımın nasıl bir ilişkiye sahip olduğu Fârâbî’nin eleştirilebilecek yönleri arasında sayılabilir. Sonuç olarak Fârâbî’nin tümevarıma dair bazı şârihlerin ışığında fakat kendi felsefesine uygun alternatif bir okumayı önerdiği söylenebilir.

Anahtar Kelimeler

Felsefe, Mantık, Akıl Yürütme, Fârâbî, Tümevarım, İstikra

Destekleyen Kurum

Süleyman Demirel Üniversitesi

Teşekkür

Katkılarından dolayı Doç. Dr. Turgut Akyüz'e teşekkür ederim.

An Examination on Fârâbî’s Understanding of Induction

Öz

This article examines Fârâbî’s understanding of induction in terms of definition, purpose of use, place in the five arts, function in education and training. The study claims that Fârâbî reinterprets induction according to his logic uniquely that can answer some criticisms arisen from the nature of induction. In the research Fârâbî’s works were prioritised, textual analyses and comparisons with secondary works were used. According to him, induction is reasoning from part to the whole. He interprets induction to understand the universal proposition in the art of demonstration and endorsing way for the universal premise in the art of dialectic. Induction alone is not enough to prove; he changes the role of induction in Aristotle’s demonstration theory. Additionally, he offers a different suggestion from the reading of Aristotle, which considers the universal concept, proposition and the first principles of science among the purposes of induction. In a sense, he answers the claims that the common features of singulars cannot be known by induction without being given, that induction is cyclical, and that those singulars cannot be consumed by induction. By making the distinction between complete and incomplete induction, not made explicitly by Aristotle, he openly discusses the certainty of the judgment and the robustness of the affirmation that emerges with the use of complete and incomplete induction in demonstration and dialectic. He also indicated that induction, together with analogy and deduction, can be used to construct and analyse complex arguments. He counts the benefits of induction in education and analyses the issue regarding education and training. However, in the light of his different expressions, Fârâbî can be criticised for the relationship between experience and induction. As a result, it can be said that Fârâbî, unlike the classical interpretation, put an alternative reading in the light of some commentators, but in his own understanding of logic.

Anahtar Kelimeler

philosophy, logic, reasoning, Fârâbî, induction, istiqrâ.

Kaynakça

• Akbay, Y. E. (2022). “Bir akıl yürütme metodu olarak Aristoteles’te tümevarım”. Akıl Kitabı 9, (ss. 95-129). İstanbul: Ravza Yayınları.
• Akbay, Y. E. (2022). Aristoteles’e muhtemel katkıları bakımından Sokratik epagoge kullanımları. Felsefe Dünyası, (76), 76-104.
• Alexander of Aphrodisias. (2001). On Aristotle topics 1. (J. M. Van Ophuijsen, Çev.). London: Bloomsbury. Aristoteles. (2010). Metafizik. (A. Arslan Çev.) İstanbul: Sosyal Yayınlar.
• Aristoteles. (2014). Nikomakhos’a etik. (Z. Özcan Çev.) Ankara: Sentez.
• Aristotle. (1995a). De interpretation. (J. L. Ackrill, Tr.) The complete works of Aristotle, (ss. 41-101). Princeton: Princeton University Press.
• Aristotle. (1995b). Prior analytics. (A. J. Jenkinson, Tr.) The complete works of Aristotle, (ss.103-261). Princeton: Princeton University Press.
• Aristotle. (1995c). Posterior analytics. (J. Barnes, Tr.) The complete works of Aristotle, (ss. 263-379). Princeton: Princeton University Press.
• Aristotle. (1995d). Topics. (W. A. Pickard-Cambridge, Tr.) The complete works of Aristotle, (ss. 381-617). Princeton: Princeton University Press.
• Aristotle. (1995e). Rhetoric. (W. R. Roberts, Tr.) The complete works of Aristotle, (ss. 4618-4865). Princeton: Princeton University Press.
• Baba, C. (2018). Retoriğin İkna Gücü. Konya: Çizgi Kitapevi.
• Black D. L., (Ty.) Al-Farabi on Meno’s Paradox. Retrieved from http://individual.utoronto.ca/dlblack/articles/blackparadox.pdf
• Coşar, H., & Akkanat, H. (2017). İlk ilkelerin kaynağı nedir? İkinci Analitikler II. 19 çerçevesinde bir inceleme. Felsefe Dünyası, (66) 20-57.
• D’arcy, D. V. (2010). La naqla, étude du concept de transfer et dans l’œuvre d’al-Farabi. Arabic Sciences and Philosophy, (20), 125–176.
• Ejeii, M. A. (2007). Avicenna on induction. Hekmat va Falsafah, 2 (4), 21-36.
• Empiricus, S. (2017). Phyrrhonculuğun ana hatları. (M. K. Sütçüoğlu, Çev.) Kuşkuculuk, (ss. 41-287). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Fârâbî. (1986a). Kitabu’l Kıyas. el-Mantık inde’l-Fârâbî, 2, (ss.11-64). Beyrut: Dâru’l-meşrik.
• Fârâbî. (1986b). Kitabu’t-Tahlil. el-Mantık inde’l-Fârâbî, 2, (ss.95-130). Beyrut: Dâru’l-meşrik.
• Fârâbî. (1986c). Kitâbu’l-cedel. el-Mantık inde’l-Fârâbî, 3, (ss. 13-107). Beyrut: Dâru’l-meşrik.
• Fârâbî. (1986d). Kitâbu’l-kıyâsi’s-sagîr. el-Mantık inde’l-Fârâbî, 2, (ss.65-94). Beyrut: Dâru’l-meşrik.
• Fârâbî. (1990). Kitâbu’l-kıyâsi’s-sagîr. (M. Türker-Küyel, Çev.) Fârâbî’nin bazı mantık eserleri. (ss. 53-126). Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Kültür Merkezi Yayını-Sayı: 31, Fârâbî Külliyatı Sayı:1.
• Fârâbî. (2010). Risâle fî me‘ânî’l-akl. (M. Kaya, Çev.) İslâm filozoflarından felsefe metinleri, (ss.127-137). İstanbul: Klasik Yayınları.
• Fârâbî. (2012). Kitâbu’l-burhân. (Ö. Türker, & Ö. M. Alper, Çev.) İstanbul: Klasik Yayınları.
• Fârâbî. (2016). Mantıkta kullanılan lafızlar. (Y. Aydınlı, Çev.) İstanbul: Litera Yayıncılık.
• Fârâbî. (2017). es-Siyâsetü’l-medeniyye veya mebâdiu’l-mevcûdât. (M. S. Aydın, & A. Şener, & M. R. Ayas, Çev.) İstanbul: Büyüyen Ay.
• Fârâbî. (2018a). et-Tevtia. (Y. Aydınlı, Çev.) Mantığa giriş risaleleri, (ss.16-31). İstanbul: Litera Yayıncılık.
• Fârâbî. (2018b). el-Fusûlü’l-hamse. (Y. Aydınlı, Çev.) Mantığa giriş risaleleri, (ss.33-57). İstanbul: Litera Yayıncılık.
• Fârâbî. (2018c). Îsâgûcî kitabı yani giriş. (Y. Aydınlı, Çev.) Mantığa giriş risaleleri, (ss. 60-89). İstanbul: Litera Yayıncılık.
• Fârâbî. (2018d). et-Tenbîh alâ sebîli’s-saâde. (Y. Aydınlı, Çev.) Mantığa giriş risaleleri, (ss. 130-147). İstanbul: Litera Yayıncılık.
• Fârâbî. (2018e). Mutluluğun kazanılması. (A. Arslan, Çev.) İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Fârâbi. (2019a). Alfarabi’s book of dialectic (Kitâb al-jadal). (D. M. Dipasquale, Tr.) Cambridge: Cambridge University Press.
• Fârâbî. (2019b). Retorik. (A. Tekin, Çev.) Kategoriler ve retorik, (ss. 63-103). İstanbul: Klasik Yayınları.
• Fârâbî. (2020a). Syllogism: an abridgement of Aristotle’s prior analytics. (S. Chatti, & W. Hodges, Tr.) London: Bloomsbury Academic.
• Fârâbî. (2020b). Uyûnu’l-mesâil. (Ş. Gürel, Çev.) İstanbul: İnsan Yayınları.
• Gulzhikhan, N., & Nurfer, T. (2021). Al Farabi’s philosophy of music. Аль-Фараби, 2 (74), 3-17.
• Helmig, C. (2012). Forms and concepts, concept formation in the Platonic tradition. Berlin-Boston: De Gruyter.
• Kaya, H. (2013). İbn Sînâ’da bilimsel kanıtlama teorisi (Yayımlanmamış doktora tezi). Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Keklik, N. (1961). Fârâbî mantığının kaynakları. Şarkiyat Mecmuası-IV, İstanbul Edebiyat Fakültesi Basımevi, 147-169.
• Keklik, N. (1969). İslam mantık tarihi ve Farabi mantığı-1, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları no 1405.
• Milton, J. R. (2009). Induction before Hume. Handbook of the history of logic Vol. 10, (ss.1-42). Netherlands: Elsevier. 1-42.
• Muhammed, M. A. (Ty.). el-İstikrâu’l-ilmiyyu fi’d-dirâsâti’l-ğarbiyyeti ve’l-arabiyye dirâsetü epistemolojiya menheciyyetü’t-tasavvurât ve’l-mefâhîm. Mısır: Dârü’l-Marifeti’l-Câmiiyye.
• N. Heer. (2007). Ibn Sina’s justification of the use of induction in demonstration. Retrived from. https://digital.lib.washington.edu/researchworks/handle/1773/4877
• Özturan, M. (2013). Fârâbî’ye göre bilginin kesinliği açısından yargısal bilgi türleri. İnsan &Toplum, 3(5), 135-158.
• Pirinç, A. (2020). Ahkâmü’n-Nücûm (Astroloji) eseri bağlamında Fârâbî’nin bilimsel yöntem anlayışı. Eskiyeni, (41), 541-569.
• Platon. (2013). Menon. (F. Akderin Çev.). İstanbul: Say Yayınları.
• Robinson, R. (1941). Plato’s earlier dialectic. London-Oxford: Cornel University Press.
• Roreitner, R. (2021). Themistius on concept formation. Archiv für Geschichte der Philosophie 103(4), 670-703.
• Ross, W. D. (1954). Aristotle’s prior and posterior analytics, a revisied text with ıntroduction and commentary, Oxford: Clarendon Press.
• Schroeder, F. M. (1981). The analogy of the active intellect to light in the ‘de anima’ of Alexander of Aphrodisias. Hermes, (109), 215-225.
• Tahir, A. R., & Mushtaq, H. H. (2016). Avicennian logic. Al-Hikmat, (36), 43-58.
• Taylor, R. C. (2005). The agent intellect as ‘form for us’ and Averroes’s Critique of al-Fârâbî. México: Universidad Panamericana Distrito Federal Tópicos, Revista de Filosofía, (29), 29-51.
• Taylor, R. C. (2006). Abstraction in al-Farabi. Proceedings of the American Catholic Philosophical Association (80), 151-168.
• Taylor, R. C. (2013). Themistius and the development of Averroes’ noetics. Medieval Perspectives on Aristotle’s De Anima, (ss.1-38). Paris: Walpole, Ma Peeters.
• Taylor, R. C. (2016). The epistemology of abstraction. The routledge companion to islamic philosophy, (ss.273-284). New York: Routledge.
• Tekin, A. (2019). Meşşâî mantıkta örneklemenin (analoji) farklı cihetlerden incelenmesi üzerine bir soruşturma. Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 9, (Özel Sayı), 339-362.
• Yeşil, M. (2019). Fârâbî ve Quine’da dil, anlam ve doğruluk ilişkisi. İstanbul: Litera Yayıncılık.
• Yıldırım, Ö. A., & Kubilay, B. Z. (2020). Fârâbî’de tümeller ve faal akıl’la ilişkisi. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (49), 89-105.
• Yiğit, F. (2021). Fârâbî’de akıl ve ilk bilgilerin mahiyeti: akıl bilkuvve olur mu?. Journal of Islamic Research, 32 (2), 335-47.